چرخه توزیع مستند در ایران حلقه مفقوده است

باشگاه خبرنگاران جوان؛ علی محسنی – محسن اسلام زاده مستندساز در  برنامه سینما زاویه از شبکه رادیویی رادیو گفت‌و‌گو درباره آثار خود در هجدهمین جشنواره سینماحقیقت و همچنین چالش‌های سینمای مستند گفت: «امسال با دو مستند در جشنواره حضور دارم. مستند بهشت کوچک ما درباره مواجهه لبنانی‌ها با جنگ است که سال گذشته پس از طوفان الاقصی در مرز لبنان و اراضی اشغالی ساخته شد. برای این فیلم ۲۱ روز در لبنان حضور داشتم و دو هفته در نقطه صفر مرزی همراه با یک پدر و پسر بودم که خانه خود را ترک نکردند. اثر دوم نیز مستند خاک مادر است که به رویداد‌های حساس سال ۱۴۰۱ در استان سیستان و بلوچستان می‌پردازد. این فیلم با روایتی بی‌طرفانه و دور از نگاه ژورنالیستی ساخته شده و هدف آن کمک به حل مشکلات اجتماعی است. این اثر پس از وقفه‌ای دو ساله، امسال در بخش اکران ویژه جشنواره حضور دارد.» 

اسلام‌زاده درباره اهمیت سینمای مستند اظهار داشت: «یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی که امروز محل جنگ و رقابت است، مسئله روایت است. روایت اول از هر رویداد می‌تواند تعیین‌کننده باشد، چه در داخل کشور، چه در سطح بین‌المللی. سینمای مستند، برخلاف اخبار که روایت سطحی‌تری دارد، می‌تواند روایت‌های عمیق، زیرپوستی و تحلیلی‌تری ارائه دهد. به همین دلیل، سینمای مستند را می‌توان مادر هنر‌های تصویری دانست.» 

وی همچنین با تأکید بر نقش مستند در ثبت وقایع تاریخی و اجتماعی افزود: «مستندسازی می‌تواند به شفاف‌سازی و حل مسائل کمک کند و حضور چنین آثاری در جشنواره‌ها نشان از اهمیت این هنر در فضای فرهنگی و اجتماعی کشور دارد.» 

اسلام‌زاده در ادامه از دبیر جشنواره برای حمایت از آثار مستند قدردانی کرد و مخاطبان را به تماشای این فیلم‌ها و بهره‌مندی از روایت‌های آنها دعوت کرد.

محسن اسلام‌زاده، مستندساز برجسته، در ادامه گفت‌وگوی خود در برنامه “سینما زاویه” از شبکه رادیویی رادیو گفت‌و‌گو، به اهمیت سینمای مستند در روایت‌گری و نقش آن در تمدن‌سازی پرداخت. 

وی با اشاره به ماهیت سینمای مستند گفت: «مستند، مادر هنر‌های تصویری است و با شیوه پژوهش و روایت درست، نه‌تنها در مستندسازی، بلکه در سینمای داستانی نیز می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. با این شرط که کارگردان، موضوع را به‌درستی پرورش دهد و از پژوهشی عمیق بهره ببرد. این نوع سینما بر دو پایه استوار است: تحقیقات و پژوهش. کارگردان مستند باید به نوعی به مرحله اجتهاد در روایت‌گری رسیده باشد.» 

نقش سینمای مستند در ایران

اسلام‌زاده در پاسخ به سوالی درباره تفاوت‌های سینمای مستند در ایران و سایر کشور‌ها و ضرورت‌های آن، به جایگاه ویژه این سینما در ایران اشاره کرد و اظهار داشت: «یکی از کلیدواژه‌هایی که رهبر انقلاب همواره به آن اشاره داشته‌اند، تمدن‌سازی است. کسی که می‌خواهد تمدن‌سازی کند، باید روایت خاص خود را داشته باشد. در جهانی که روایت‌ها قدرت تعیین‌کنندگی دارند، ایران نیز باید روایت خود را از مسائل تاریخی، اجتماعی و سیاسی ارائه دهد.» 

وی افزود: «من در طول فعالیت مستندسازی خود، به کشور‌های مختلفی از جمله لیبی، آمریکای لاتین، آفریقا، چین و آسیای میانه سفر کرده‌ام. بار‌ها در جشنواره‌های خارجی از من پرسیده‌اند که چرا به مناطقی مانند لیبی رفته‌ام. پاسخ من این است که همان‌طور که غربی‌ها روایت خود را از این مناطق ارائه می‌دهند، ما نیز باید روایت خاص خود را داشته باشیم. به‌ویژه در موضوعات مهمی مانند غزه، لبنان یا سوریه، نگاه جهانی به روایت ایرانی‌هاست و ما نمی‌توانیم مخاطب خود را رها کنیم.» 

ضرورت روایت‌گری به‌موقع 

اسلام‌زاده با تأکید بر لزوم روایت‌گری به‌موقع گفت: «اگر ما روایت خود را به‌موقع ارائه ندهیم، دیگران روایت خودشان را ارائه خواهند داد، آن هم به شکلی که خود می‌خواهند. یکی از مهم‌ترین ابزار‌های ما در این زمینه، مستند است. برای مثال، در فیلم خاک مادر، یک واقعه حساس در سیستان و بلوچستان را بدون هیچ‌گونه اغراق یا تحریفی ثبت کردیم و حالا این اثر در سینماحقیقت به نمایش درآمده است. این نوع روایت‌گری، جلوی تحریف وقایع را می‌گیرد و به شفاف‌سازی کمک می‌کند.» 

وی در پایان بیان کرد: «مسئولان رسانه‌ای باید بدانند که در لحظات حساس، سکوت نتیجه خوبی ندارد. روایت‌گری مستند، وظیفه‌ای است که نباید از آن غافل شد. اگر روایت خود را ارائه نکنیم، دیگران با روایت خود، واقعیت را شکل خواهند داد.»

محمدرضا امام‌قلی، قائم‌مقام سازمان سینمایی در امور مستند، در ادامه این برنامه با تاکید بر اهمیت سینمای مستند و جایگاه آن در ایران، به چالش‌های موجود در سیاست‌گذاری و زیرساخت‌های این حوزه پرداخت. 

وی با اشاره به تفاوت نگاه به سینمای مستند در ایران و کشور‌های دیگر اظهار داشت: «در ایران، سینمای مستند همواره به‌عنوان مدیومی درجه چندم دیده شده است، در حالی که در کشور‌های دیگر، مستند جایگاهی ویژه دارد. برای مثال، در آمریکا مستند‌ها به اکران سینمایی می‌رسند و مخاطب بلیت می‌خرد تا یک اثر مستند را تماشا کند. این امر نشان‌دهنده آگاهی‌بخشی و ارتباط مستقیم مستند با حقیقت است.» 

ضرورت تقویت زیرساخت‌ها و چرخه توزیع

امام‌قلی در ادامه به ضعف‌های زیرساختی در ایران اشاره کرد و گفت: «یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سینمای مستند در کشور ما، نبود چرخه توزیع مناسب است. ما مستندسازان توانمندی داریم؛ مانند آقای محسن اسلام‌زاده که در شرایط بحرانی، نظیر لبنان و سوریه، کار‌هایی ارزنده خلق کرده‌اند. اما مشکل اینجاست که آثار مستندسازانی مثل ایشان، به درستی به دست مخاطب نمی‌رسند.» 

وی افزود: «این حلقه مفقوده باید تکمیل شود. چه از طریق سینما و پلتفرم‌ها و چه با استفاده از بستر‌های دیجیتال و رسانه‌های اجتماعی. ما در استفاده از این فضا‌ها برای ارائه مستند، بسیار کمتر از حد انتظار عمل کرده‌ایم. این در حالی است که تلویزیون و سایر رسانه‌های جمعی می‌توانند نقش پررنگی در رساندن مستند به مخاطب ایفا کنند.» 

لزوم ایجاد ذائقه برای مخاطبان 

امام‌قلی با اشاره به اهمیت ذائقه‌سازی برای مخاطبان مستند گفت: «علاوه بر توزیع مناسب، باید بر روی ایجاد ذائقه برای مخاطبان تمرکز کنیم. سینمای مستند می‌تواند تأثیر شگرفی بر سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی داشته باشد، اما برای دستیابی به این هدف، نیازمند مخاطبانی آگاه و علاقه‌مند هستیم. این امر مستلزم برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری در معرفی و تبلیغ مستند‌ها است.» 

وی در پایان تاکید کرد: «توجه به مستند، نه‌تنها برای رشد این سینما بلکه برای ارتقای سطح آگاهی جامعه و ثبت واقعیت‌ها ضروری است. مستند باید جایگاه واقعی خود را در میان سایر مدیوم‌های تصویری پیدا کند و این امر نیازمند همکاری جدی تمام نهاد‌های مرتبط است.»