جشن میانه پاییز چیست؟ + تاریخ برگزاری و رسومات

یکی از این جشن های فراموش شده که در میانه پاییز رخ میداد و به پاییزانه  یا گاهنبار ایاثرم مشهور بود می باشد. در این گزارش شایانیوز میخواهیم نگاهی به رسم و رسومات و اتفاقات این جشن بیندازیم.

جشن میانه پاییز یکی از جشن‌های ایران باستان است که در میانه فصل پاییز یعنی پانزدهم آبان، برای پاسداشت تغییرات طبیعت و خلق گیاه برگزار می‌شود. هنوز هم در بسیاری از مناطق زرتشتی‌نشین ایران، در پانزدهم آبان ماه، آیین کهن ایاثرم یا میانه پاییز وجود دارد که یادگاری از تمدن باستانی ایران است. این جشن، پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت و چرخه‌های طبیعی را نشان می‌دهد؛ ضمن اینکه، گرد هم آمدن خانواده‌ها و دوستان در این جشن، باعث تقویت روابط اجتماعی می‌شود. 

جشن میانه پاییز و پیشینه آن

در فرهنگ ایران باستان، برگزاری جشن‌های سالانه در ستایش طبیعت، انسان و آفرینش رواج فراوان داشت؛ بر این اساس در هر یک از ماه‌های سال جشن‌های مختلفی برپا می‌شدند که جایگاهی ویژه میان مردم ایران باستان داشتند.

جشن های ایران باستان بر اساس گاهشمار ایرانی تنظیم می‌شدند. جشن میانه پاییز که در زمان باستان «گاهنبار ایاثرم» نام داشت و امروزه با نام «پاییزانه» نیز شهرت دارد، یکی از جشن‌های شش گاهان (۶ گاهان) ایرانی بود که در آبان ماه برگزار می‌شد. در این جشن، ایرانیان به نکوداشت تغییرات طبیعت و آفرینش گیاه می‌پرداختند. گرچه بسیاری از جشن‌های گاهنبارها امروزه به دست فراموشی سپرده شده‌اند، هم‌چنان در بسیاری از شهرهای ایران و به‌خصوص در میان زرتشتیان، برگزاری این جشن‌ها متداول است.

نام‌گذاری جشن میانه پاییز، در زمان باستان به‌دلیل معنای عبارت «ایاثرمه» بوده است. در زبان اوستایی این عبارت معنی «آغاز سرما» می‌دهد و به‌مرور به نام «ایاثرم» تغییر کرده است.

جشن‌های اصیل ایرانی با یکدیگر پیوستگی داشتند و با شمارش فواصل روزهای بین آن‌ها، شکل می‌گرفتند. این فواصل نیز به کمک گاهشمار ایرانی با ماه‌های ۳۱ روزه و بر اساس تاریخ هجری خورشیدی اندازه‌گیری شده‌اند. در واقع تغییر در زمان برگزاری یک جشن، به باور ایرانیان باستان، ترتیب برگزاری همه‌ جشن‌ها را نیز از بین می‌برد. برای نمونه، جشن سده پس از گذشت ۴۰ روز از شب یلدا و ۱۰۰ روز از نخستین روز آبان‌ماه برگزار می‌شود و ۲۵ روز با اسپندگان فاصله دارد.

گاهنبار از ترکیب دو واژه «گاهان» به‌معنای زمان و «بار» به‌معنای نتیجه تشکیل می‌شود و اشاره به زمان آفرینش جهان دارد. ایرانیان باستان شش گاهنبار را به نشانه ۶ روز آفرینش جهان جشن می‌گرفتند. در هرکدام از گاهنبارهای ایرانی، زرتشتیان پنج روز جشن برگزار می‌کردند و در این روزها از فقرا و نیازمندان نیز حمایت می‌کردند. در باور مردم ایران باستان چهار روز نخست، زمان چینش مقدمات آفرینش بود و در روز پنجم آفرینش انجام می‌شد. گاهنبارهای ایرانی به شرح زیر هستند:

• گاهنبار اول (میدیوزرم): برابر با ۱۵ اردیبهشت و زمان آفرینش آسمان
• گاهنبار دوم (میدیوشم): برابر با ۱۵ تیرماه و زمان آفرینش آب
• گاهنبار سوم (پیتی گشهیم): برابر با ۳۰ شهریورماه و زمان آفرینش زمین
• گاهنبار چهارم (ایاثرم):  برابر با ۱۵ آبان ماه و زمان آفرینش گیاه
• گاهنبار پنجم (میدیارم): برابر با ۲۰ دی ماه و زمان آفرینش جانوران
• گاهنبار ششم (همس پت میدیم): این جشن در پنج روز پایانی سال برگزار می‌شود و واپسین روز آن برابر با آفرینش انسان است.

در برخی از منابع موجود از تاریخ ایران باستان، در تاریخ برگزاری جشن‌های گاهنبار، تفاوت‌هایی وجود دارد. به‌طور مثال برخی منابع جشن آفرینش زمین را روز ۳۱ شهریور عنوان کرده‌اند یا جشن آفرینش انسان در گاهنبار ششم را در واپسین روز سال کبیسه، یعنی سیصد‌و‌شصت‌و‌ششمین روز سال می‌دانند.

چگونگی برگزاری جشن میانه پاییز

در این جشن موبدان نیایش را انجام می‌دهند و حاضرین با گرفتن دست یکدیگر با هم، هم‌پیمان می‌شوند چراکه پیروزی و کامیابی در یگانگی و هم‌پیمانی است. در گذشته برای کنار آمدن با بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله و طوفان مردم به کمک یکدیگر می‌شتافتند و با هم یک‌دل می‌شدند. این گاهنبار وظیفه دینی برای همه است و هر کس به اندازه وسع خود در آن سهیم می‌شود؛ جشن با مراسمی به نام واج یشت برگزار می‌شود که در آن یکی از موبدان به یسناخوانی می‌پردازد (هر یسنا یکی از ۵ بخش اوستا به شمار می‌رود)، در بعضی جاها هم موبدان دیگر با او هم‌نوا می‌شوند.

در این جشن فقیر و غنی در کنار یکدیگر و بر سر یک سفره می‌نشینند. در انتهای جشن نیز هر آنچه ار خوراکی‌ها باقی بماند به فقرا اختصاص داده می‌شود. در میان زرتشتیان ایران و هند این شش گاهان، زمان انفاق، بخشش، نیکی و کمک به نیازمندان است. بر اساس اعتقادات آن‌ها آفرینش عالم و عالمیان در شش وقت صورت گرفته، در قرآن هم به آفرینش دنیا در شش دوران اشاره شده است. تا زمان انوشیروان ساسانی این جشن به همین منوال برگزار می‌شد اما پس از آن به‌دلیل فاصله طبقاتی، تغییراتی در این آیین به وجود آمد. جشن‌های مربوط به گاهنبارهای مختلف هنوز هم در بسیاری از نقاط زرتشتی‌نشین و همچنین بخش‌هایی از کرمانشاه رواج دارد.

سفره گاهنبار 

سفره گاهنبار یک سفره نمادین است که هر کدام از اشیای آن یک معنای مشخص دارند، برای مثال نان روغنی و نان کماج به معنای خیر و برکت و برنج و خورشت ساده نیز برای خواندن اوستا و تبرک بر سر سفره قرار می‌دهند. 

مهمترین اشیا بر سر سفره گاهنبارها 

• مجمر آتش و چراغ روغنی: مجمر آتش روی سفره گاهنبارها نمادی از اشه وهیشته یا همان اردیبهشت نگهبان آتش است.
• ظروف مسی: ظرف مسی بر سر سفره به خشتره وئیریه یا همان شهریور (به معنای شهریاری) که نگهبان فلزات است، اختصاص دارد. 
• میوه: سپندارمزد (به معنای مهر، فروتنی، عشق پاک، دانش‌اندوزی و پویایی) نگهبان زمین و میوه است. به همین دلیل سفره را بر روی زمین پهن می‌کنند و روی آن میوه می‌گذارند. 
• آب: خرداد نگهبان آب‌ها و به معنای رسایی و کمال است. ظرفی از آب را به همین نشانه همیشه بر سر سفره جشن گاهنبارها قرار می‌دهند.
• مورد و سرو: این دو گیاه در تمام طول سال سبزند. امرداد به معنای بی‌مرگی (در مقابل مرداد به معنای مرگ) نگهبان گیاهان است.

سخن آخر

در دوران باستان جشن‌های گوناگونی در ایران برگزار می‌شد که امروزه نشانی از آن‌ها نمی‌بینیم یا به‌ندرت در برخی مناطق برگزار می‌شوند. برای نسل جدید آشنایی با آیین‌های نیاکانمان امری ضروری است.