سینما و بازنمایی جهانی اسلام

بازنمایی اسلام رحمانی و حضرت محمد (ص) در سینمای جهان، موضوعی چالش‌برانگیز و در عین حال حساس است که در طول چند دهه گذشته، به ویژه پس از تشدید فعالیت‌های اسلام‌ستیزانه اهمیت بیشتری پیدا کرده است. 

در حالی که سینما به عنوان ابزاری قدرتمند برای تبلیغ و ترویج ایدئولوژی‌ها و فرهنگ‌های گوناگون به کار می‌رود، می‌توان گفت که استفاده از این ابزار برای بازنمایی صحیح اسلام و شخصیت پیامبر اسلام (ص) به شکلی که به جهانیان ارائه شود، کمتر موفق بوده است.

در این میان، تلاش‌هایی صورت گرفته تا چهره‌ای رحمانی و انسانی از اسلام در سینما به نمایش گذاشته شود. اما این آثار در برابر حجم گسترده فیلم‌های اسلام‌ستیز که تصویری منفی از مسلمانان و دین اسلام ارائه داده‌اند، نتوانسته‌اند تأثیرگذاری مشابهی داشته باشند.

از طرفی موج دین ستیزی کمپانی‌ها و پشت‌پرده‌های سینمای جهان در برابر موج بیداری مردم کشور‌های مختلف قرار گرفته و تلاش‌شان برای جلوگیری از دیده شدن آثاری گه در راستای ترویج اسلام هستند، انکار ناپذیر است.

در این گزارش به بررسی آثار مهمی می‌پردازیم که به بازنمایی اسلام و زندگی حضرت محمد (ص) پرداخته‌اند. 

همچنین فیلم‌هایی که تصویری مثبت از مسلمانان ارائه داده‌اند و در مقابل، آثار اسلام‌ستیز را نیز مرور می‌کنیم. در نهایت، نتیجه‌گیری خواهیم کرد که مسلمانان در بهره‌گیری از سینما برای تبلیغ آموزه‌های اسلام چه کرده‌اند.

فیلم‌هایی که به زندگی حضرت محمد (ص) پرداخته‌اند

 “محمد رسول‌الله” (The Message) – ۱۹۷۶

فیلم “محمد رسول‌الله” به کارگردانی مصطفی عقاد، یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین آثاری است که به زندگی پیامبر اسلام (ص) پرداخته است. این فیلم که با بازیگرانی همچون آنتونی کوئین و ایرنه پاپاس ساخته شده، زندگی پیامبر و ظهور اسلام را به تصویر می‌کشد. در این فیلم، چهره پیامبر نشان داده نمی‌شود و این امر به دلیل احترام به اعتقادات مسلمانان صورت گرفته است.

فیلم “محمد رسول‌الله” در دوران خود یکی از پرهزینه‌ترین فیلم‌های تاریخی درباره اسلام بود و تلاش داشت تا تصویری عادلانه و رحمانی از اسلام و پیامبر ارائه دهد. عقاد با رعایت دقیق جزئیات تاریخی و دینی، سعی کرد پیام اسلام را به جهانیان معرفی کند. هرچند این فیلم در میان مسلمانان با استقبال زیادی مواجه شد، اما در سطح جهانی، به ویژه در میان بینندگان غیرمسلمان، نتوانست تأثیرگذاری عمیقی داشته باشد. یکی از دلایل این موضوع، نگاه قالبی غرب به اسلام بود که به سختی تغییر می‌کرد.

 “محمد رسول‌الله” (Muhammad: The Messenger of God) – ۲۰۱۵

فیلم دیگری که به زندگی پیامبر اسلام (ص) پرداخته، فیلم “محمد: پیام‌آور خدا” به کارگردانی مجید مجیدی است. این فیلم با بودجه‌ای عظیم و استفاده از تیم بین‌المللی تولید شد و به دوران کودکی و نوجوانی حضرت محمد (ص) می‌پردازد. مجیدی با تمرکز بر جنبه‌های انسانی و اخلاقی پیامبر، تلاش کرد تصویری رحمانی و محبت‌آمیز از اسلام ارائه دهد.

هرچند این فیلم از نظر فنی و هنری تحسین شد، اما به دلایلی نتوانست در سطح جهانی به اندازه کافی دیده شود. یکی از مشکلات اصلی این فیلم، عدم توزیع گسترده در بازار‌های بین‌المللی بود که باعث شد تأثیرگذاری آن محدود به جوامع مسلمان باشد. همچنین برخی از منتقدان به ضعف فیلمنامه و روایت آن اشاره کردند که نتوانست توجه تماشاگران غیرمسلمان را به خود جلب کند.

 ۲. فیلم‌هایی که به نفع اسلام بوده و آن را تبلیغ می‌کنند

در کنار فیلم‌هایی که مستقیماً به زندگی حضرت محمد (ص) پرداخته‌اند، برخی آثار دیگر نیز وجود دارند که به طور غیرمستقیم به تبلیغ اسلام و بازنمایی مسلمانان پرداخته‌اند. این فیلم‌ها با نمایش ارزش‌های اسلامی مانند صلح، عدالت و همزیستی، توانسته‌اند تصویری مثبت از مسلمانان به جهانیان ارائه دهند.

 “Lion of the Desert” (شیر صحرا) – ۱۹۸۰

فیلم “شیر صحرا” به کارگردانی مصطفی عقاد یکی دیگر از آثار مهمی است که به بازنمایی یک شخصیت مسلمان پرداخته است. این فیلم درباره عمر مختار، رهبر مقاومت لیبی در برابر استعمار ایتالیا، است. عمر مختار به عنوان یک مسلمان صلح‌طلب و عادل در فیلم به تصویر کشیده شده و اصول اسلامی مانند مقاومت در برابر ظلم و دفاع از حق به خوبی نمایش داده شده‌اند. این فیلم توانست تصویری مثبت از مسلمانان و مبارزات آنها در برابر استعمار ارائه دهد و به نوعی بازتاب‌دهنده آموزه‌های اسلامی بود.

“Malcolm X” (مالکوم ایکس) – ۱۹۹۲

یکی از فیلم‌های برجسته که به تحول شخصیت یک مسلمان در دنیای مدرن پرداخته است، فیلم “مالکوم ایکس” به کارگردانی اسپایک لی است. این فیلم داستان زندگی و تغییر روحی مالکوم ایکس، یکی از رهبران جنبش حقوق مدنی آمریکا، را پس از آشنایی با اسلام به تصویر می‌کشد. مالکوم ایکس پس از سفر به مکه و آشنایی با اسلام اصیل، از نژادپرستی و تعصب فاصله می‌گیرد و به دفاع از حقوق برابر و همزیستی مسالمت‌آمیز می‌پردازد.

این فیلم توانست توجه جهانیان را به خود جلب کند و اسلام را به عنوان دینی که به مبارزه با بی‌عدالتی و نژادپرستی پرداخته، معرفی کند. تصویر مثبت اسلام در این فیلم به ویژه در جوامع غربی بسیار تأثیرگذار بود.

“My Name is Khan” (نام من خان است) – ۲۰۱۰

فیلم “نام من خان است” ساخته کاران جوهر یکی از آثار موفق سینمای هند است که به موضوع مسلمانان پس از حادثه ۱۱ سپتامبر پرداخته است. این فیلم داستان زندگی رضوان خان، یک مسلمان هندی مبتلا به اوتیسم، را روایت می‌کند که تلاش می‌کند به جهان نشان دهد که اسلام دینی صلح‌طلب و رحمانی است. پیام اصلی فیلم این است که «نام من خان است و من تروریست نیستم»، که تأثیر عمیقی بر بینندگان جهانی گذاشت.

“نام من خان است” با پرداختن به موضوعات حساسی مانند اسلام‌هراسی و پیش‌داوری‌های منفی درباره مسلمانان، توانست تصویری انسانی و مثبت از مسلمانان ارائه دهد و نقش مهمی در مقابله با اسلام‌ستیزی در غرب داشت.

۳. آثار اسلام‌ستیز در سینمای جهان

علی‌رغم تلاش‌های محدود برای بازنمایی صحیح اسلام، سینمای جهان مملو از آثاری است که تصویری منفی و تحریف‌شده از اسلام ارائه داده‌اند. این آثار به شدت بر کلیشه‌های منفی و ضداسلامی تکیه دارند و مسلمانان را به عنوان تهدیدی جهانی و عاملان تروریسم معرفی می‌کنند. برخی از مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از:

۱. “Fitna” (فتنه) – ۲۰۰۸: فیلم کوتاه جنجالی به کارگردانی گرت ویلدرز، سیاستمدار هلندی، که تلاش دارد اسلام را به خشونت و تروریسم پیوند دهد.

۲. “Innocence of Muslims” (معصومیت مسلمانان) – ۲۰۱۲: فیلمی جنجالی و ضداسلامی که اعتراضات گسترده‌ای در جهان اسلام به همراه داشت و تصویری تحریف‌شده از حضرت محمد (ص) ارائه کرد.

۳. “Submission” (تسلیم) – ۲۰۰۴: فیلمی کوتاه به کارگردانی تئو ون گوگ، که نگاهی انتقادی به اسلام داشت و به خاطر مضامین ضداسلامی‌اش با واکنش‌های شدید مسلمانان مواجه شد.

۴. “The Delta Force” (نیروی دلتا) – ۱۹۸۶: فیلمی با موضوع عملیات‌های نظامی آمریکا که در آن، تروریست‌های مسلمان به عنوان دشمنان اصلی نمایش داده می‌شوند.

۵. “The Siege” (محاصره) – ۱۹۹۸: فیلمی که در آن مسلمانان به عنوان تروریست‌هایی که به دنبال نابودی آمریکا هستند، به تصویر کشیده شده‌اند.

۶. “Black Hawk Down” (سقوط شاهین سیاه) – ۲۰۰۱: فیلمی بر اساس عملیات نظامی آمریکا در سومالی که مسلمانان را به‌عنوان دشمنانی وحشی نمایش می‌دهد.

۷. “Executive Decision” (تصمیم اجرایی) – ۱۹۹۶: داستانی درباره تروریست‌های مسلمان که قصد حمله به آمریکا را دارند.

۸. “True Lies” (دروغ‌های حقیقی) – ۱۹۹۴: فیلمی با بازی آرنولد شوارتزنگر که در آن مسلمانان به عنوان تروریست‌های خشن و افراطی نمایش داده می‌شوند.

۹. “Rules of Engagement” (قوانین درگیری) – ۲۰۰۰: در این فیلم، مسلمانان یمنی به عنوان عاملان حملات تروریستی به آمریکایی‌ها نشان داده شده‌اند.

۱۰. “Not Without My Daughter” (بدون دخترم هرگز) – ۱۹۹۱: فیلمی بر اساس یک داستان واقعی که در آن تصویری منفی از ایران و مسلمانان به عنوان مردمی سرکوبگر و سنتی ارائه می‌شود.

این فیلم‌ها تأثیرات گسترده‌ای بر نگرش‌های عمومی نسبت به اسلام و مسلمانان گذاشته‌اند و به تقویت کلیشه‌های منفی در سینمای جهان کمک کرده‌اند.

نتیجه‌گیری

با نگاهی به این آثار، به وضوح می‌توان دید که سینمای غرب بیشتر به بازنمایی منفی و کلیشه‌ای از اسلام و مسلمانان پرداخته است.

آثاری که به تبلیغ اسلام رحمانی و ارائه تصویری مثبت از مسلمانان پرداخته‌اند، در مقایسه با فیلم‌های اسلام‌ستیز، بسیار محدودتر و کم‌تأثیرتر بوده‌اند.

در واقع جهان غرب با شعار آزادی بیلن حتی اجازه مطرح شدن نام بسیاری از این آثار را هم نداده است.

یکی دیگر از دلایل اصلی این موضوع، کم‌کاری سینماگران مسلمان و عدم سرمایه‌گذاری کافی در تولید آثاری با کیفیت بالا و در سطح جهانی است.

سینما به عنوان یکی از قدرتمندترین ابزار‌های رسانه‌ای، می‌تواند نقشی کلیدی در تغییر دیدگاه‌ها و تصورات عمومی درباره اسلام داشته باشد. 

مسلمانان باید با تولید آثار متنوع، جذاب و حرفه‌ای که به بازنمایی اسلام رحمانی می‌پردازند، در مقابل موج اسلام‌هراسی که توسط برخی از آثار سینمایی غربی به راه افتاده است، مقابله کنند. این یکی از راه‌هایی است که می‌توان به تغییر نگرش جهانی نسبت به اسلام و مسلمانان امیدوار بود.

منبع: فارس