زیرنویس، گروه بین‌الملل: طی ۴ سال اخیر با وجود کاهش تنش‌ها میان اکثر دولت‌های منطقه اما همچنان عادی سازی روابط آنکارا- دمشق به عنوان معمایی پیچیده به سر منزل نهایی نرسیده است. وجود چالش‌هایی همچون حمایت ترکیه از معارضان مسلح، نقض تمامیت ارضی سوریه به بهانه مبارزه با تروریسم، بحران پناهجویان سوری، عدم مقبولیت قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت و در نهایت تحریم‌های سزار وزارت خزانه داری آمریکا سبب شده است تا دو کشور با تردیدهای جدی در قالب مذاکرات مسکو حاضر شده و گام‌هایی برای از سرگیری روابط بردارند.
انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه و مطالبه افکار عمومی این کشور برای بهبود روابط با دمشق و حل مسئله آوارگان سبب شد تا دو طرف در قالب مذاکرات سیاسی- امنیتی گام‌های جدی بردارند اما مجموعه عوامل فوق سبب شد تا این تلاش‌ها تاکنون به نتیجه نرسد. اکنون پس از گذشت قریب به یکسال رجب طیب اردوغان و بشار اسد با ارسال «پالس‌های مثبت» از تمایل برای از سرگیری روابط و حتی دیدار دوجانبه با یکدیگر سخن می‌گویند. در ادامه این گزارش تحلیلی سعی خواهیم کرد تا به واکاوی مهم‌ترین موانع پیش‌روی دو کشور برای عادی سازی روابط بپردازیم.
به نام مبارزه با تروریسم؛ به کام توسعه نئوعثمانی‌گری
با ورود نیروی هوایی روسیه به نبرد سوریه در سال ۲۰۱۵ و تغییر معادلات میدانی به نفع محور مقاومت، ترکیه در سیاست‌های خود در قبال سوریه بازنگری اساسی کرده است. دولت اردوغان با اولویت دادن به مسائل امنیتی، سیاست «براندازی» را کنار گذاشت و خواستار مقابله با گروه‌هایی همچون نیروهای دموکراتیک سوریه و «ی.پ.ک» با هدف جلوگیری از شکل‌گیری قانون قدرت محلی کردی در مناطق شمالی سوریه شد. البته این سیاست جدید با برخی مخالفت‌ها به‌ویژه از سوی واشنگتن مواجه گردیده است.
با این حال ترکیه به نام مقابله با تروریسم کردی تجاوز به عمق خاک سوریه را آغاز کرد. آنکارا در جریان چهار عملیات «سپر فرات»، «شاخه زیتون»، «چشمه صلح» و «سپر بهار» توانست موقعیت نیروهای نظامی و معارضان مسلح سوری در حاشیه رود فرات، عفرین، تل ابیض، رأس العین و ادلب را تثبیت کند. پیش آغاز عملیات پنجم ارتش ترکیه برای حمله به تل الرفعت، شمال حلب و منبج، سلطان جدید آناتولی با مخالفت یکپارچه سوریه، ایران، روسیه و آمریکا مواجه شد. مخالفت قدرت‌های خارجی تأثیرگذار سبب لغو عملیات نظامی ترک‌ها در مناطق شمالی سوریه گردید. هدف از عملیات پنجم در مناطق شمالی سوریه را حمله به نیروهای دموکراتیک سوریه (قصد) و ی.پ.ک و عقب راندن آنها اعلام شده بود. موفقیت این عملیات می‌توانست منجر به تسلط ترکیه بر شمال غرب سوریه و تکمیل روند عقب راندن نیروهای کردی به شرق رود فرات شود.
پیش از آغاز عملیات پنجم در جریان دیدار رجب طیب اردوغان با رهبر معظم انقلاب در تیرماه ۱۴۰۱، ایشان با رد عملیات نظامی ترک‌ها در شمال سوریه، فرمودند: «این کار قطعاً هم به ضرر سوریه هم به ضرر ترکیه و هم به ضرر منطقه است و اقدام سیاسی مورد انتظار از جانب دولت سوریه را نیز محقق نخواهد کرد.» ایشان در ادامه با اشاره به مسئله گروه‌های تروریستی از سوی رئیس جمهور ترکیه یادآور شدند: «با تروریسم حتماً باید معارضه کرد اما حمله نظامی در سوریه به نفع تروریست‌ها خواهد بود. البته تروریست‌ها محدود به یک گروه خاص نیستند.»
حمایت از معارضان مسلح و گروه‌های تروریستی
آغاز جگ داخلی سوریه و شکل‌گیری نخستین گروه‌های مسلح و احزاب اپوزیسیون سبب شد تا ترکیه تبدیل به محل استقرار اکثر گروه‌های مخالف نظام دمشق شود. هم‌اکنون مقر اصلی اپوزیسیون سوریه همچون التحریر الشام، مجلس اسلامی، ارتش آزاد و … در شهر استانبول قرار دارد. علاوه بر این آنکارا براساس راهبرد «پان ترکیسم» با حمایت از حقوق ترکمن‌های سوری به عنوان سومین گروه قومی بزرگ در سوریه به دنبال افزایش سهم این افراد در آینده سیاسی ترکیه است.
در مناطق شمالی سوریه شامل ادلب، غرب حلب، قسمت‌هایی از لاذقیه و حماه قریب به ۴.۵ میلیون سوری تحتِ زمامداریِ حکومت‌های خودگردان معارضان و سایر گروه‌های تروریستی زندگی می‌کنند. در شهرهای تحت اداره دولت ترکیه مانند تل‌ابیض و جرابلس شرکت‌های دولتی و سمن‌های ترک صرفاً به ارائه خدمات ضروری همچون تأمین آب، بهداشت و آموزش مشغولند. در نقاطی مانند عفرین نیز با وجود شوراهای محلی اما اقتدار اصلی در اختیار فرمانداران منصوب شده از سوی آنکارا است.
با آغاز گفت و گوهای صلح میان دولت سوریه- ترکیه و از سرگیری آن در ماه‌ها اخیر، رهبران و افراد ساکن در مناطق تحت اشغال معارضان سوری مانند ابو محمد جولانی با لحنی انتقادی نسبت به سیاست جدید آنکارا، خواستار عقب‌نشینی اردوغان از مذاکرات سیاسی با دولت قانونی سوریه و تشدید کمک‌های نظامی به نیروهای اپوزیسیون شدند. در ژانویه ۲۰۲۳ چاووش اغلو وزیر خارجه وقت ترکیه در دیدار با بدر جاموس رئیس کمیسیون مذاکرات سوریه، سالم المصلت رهبر ائتلاف اپوزیسیون و عبدالرحمن مصطفی نخست وزیر دولت موقت سوریه درباره مسئله مبارزه با تروریسم، پناهندگان سوری و گفت و گوهای صلح به بحث و رایزنی پرداخت. به گزارش منابع ترکی ظاهراً وی در این نشست به نیروهای اپوزیسیون اطمینان داده است که آنکارا حمایت از آنها را قطع نخواهد کرد و به دنبال راه‌وحلی براساس قطعنامه ۲۲۵۴ است.
پناهندگان؛ تشدید فشار افکار عمومی علیه اردوغان
براساس آمار منتشر شده از سوی مرکز «استاتیستا» تا فوریه ۲۰۲۴ قریب به ۳.۱۵ میلیون پناهجوی سوری در ترکیه حضور داشتند که تاکنون بیش از ۳۳۰ هزار نفر از آنها به دلیل برخورداری از توانمندی‌های خاص اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی موفق به دریافت تابعیت ترکی شدند. با وجود رویکرد مثبت دولت اما ۸۳ درصد مردم عادی مخالف حضور بلندمدت سوریه در کشورشان هستند. در نگاه دولت جذب مهاجران سوری سبب بالا رفتن آمار دستمزدها، سرمایه‌گذاری‌های خارجی و ارتباطات منطقه‌ای شده است و می‌تواند کمک شایانی به اقتصاد ترکیه کند. براساس آمارهای منتشر شده از سوی منابع رسمی در خصوص شرکت‌های کوچک و متوسط، با آغاز بحران سوریه بسیاری از مشاغل سوری به ترکیه به مهاجرت کردند و قریب به ۵۰۰ میلیون دلار به اقتصاد همسایه شمالی تزریق نمودند.
نقشه پراکندگی پناهندگان سوری در ترکیه
علاوه بر این، اردوغان با استفاده از کارت پناهندگان قصد دارد اتحادیه اروپا را تحت فشار گذاشته و از آن طلب کمک مالی کند. به عنوان مثال در جولای ۲۰۱۷ در جریان اجلاس «جی -۲۰» اردوغان با فاکتور کردن هزینه ۳۰ میلیارد دلاری نگهداری از مهاجران خواستار کمک بیشتر بروکسل به آنکارا شد. اتخاذ چنین سیاستی سبب شد تا ترکیه بتواند در سال ۲۰۱۸ قریب به ۷ میلیارد دلار کمک مالی از اروپایی‌ها دریافت نماید. علاوه بر این آنکارا با استناد به وضعیت استثنایی پناهجویان سوری خواستار افزایش کمک مالی از سوی نهادهای زیر مجموعه سازمان ملل است. اتخاذ چنین سیاستی به ترک‌ها کمک می‌کند تا ضمن افزایش «قدرت نرم» خود در میان آوارگان سوری، می‌تواند از کمک‌های بین‌المللی بهره مند شود.
بهره سخن
قریب به ۱۳ سال زمان برد تا اردوغان در سیاست‌های خود تجدید نظر کرده و از تهدید به «براندازی» به ادبیات «آقای اسد» تغییر لحن دهد. حال پس از تثبیت جایگاه اسد به عنوان رئیس جمهور قانونی سوریه، آنکارا برای آنکه در دوران «بازسازی» از سایر رقبای منطقه‌ای- بین‌المللی عقب نماند تغییر لحن داده و به دنبال بهبود روابط با همسایه جنوبی است. کارشناسان مسائل ترکیه معتقدند که اردوغان بار دیگر «تغییر نگاه» داده و دیگر به دنبال پیگیری رویاهای نئوعثمانی با ابزار نظامی- امنیتی نیست. در دوران جدید آنکارا برای رهایی از تورم فزاینده، توسعه صادرات، حل بحران آوارگان و حضور پررنگ در فرآیند بازسازی سوریه چاره‌ای جز کنار گذاشتن اختلافات ایدئولوژیک و روی آوردن به «عمل گرایی سیاسی» ندارد. در سوی مقابل دمشق نیز برای شکست کامل طرح آمریکا برای منزوی کردن سوریه قصد دارد تا دایره روابط راهبردی با همسایگان را گسترش دهد. هفته‌های آینده مشخص خواهد شد که اظهار نظرهای سیاسی اردوغان و اسد تا چه اندازه زمینه برای از سرگیری روابط دوجانبه سوریه و ترکیه را تسهیل خواهد نمود.
