زیرنویس اصفهان – عاطفه علیان: کلانشهر اصفهان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران، طی دو دهه گذشته با چالش‌های زیست‌محیطی و به‌ویژه آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کند. در سال‌های اخیر، این معضل به یکی از اصلی‌ترین مشکلات شهروندان تبدیل شده و اثرات منفی آن بر سلامت عمومی و کیفیت زندگی غیرقابل انکار است.
مهدی طغیانی، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی، در یکی از اظهارات اخیر خود به نقش مصرف بالای گازوئیل در تشدید آلودگی هوای اصفهان اشاره کرده است. بااین‌حال، بررسی‌های عمیق‌تر نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل آلودگی هوای اصفهان ریزگردهایی هستند که از خشکی زاینده‌رود و تالاب گاوخونی ناشی می‌شوند.
مصرف گازوئیل و تأثیر آن بر آلودگی هوای اصفهان
بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان ملی استاندارد، اصفهان سالانه حدود دو میلیارد لیتر گازوئیل مصرف می‌کند. این میزان مصرف بالا به دلیل تردد گسترده وسایل نقلیه سنگین، به‌ویژه کامیون‌ها و تریلرهایی است که در جابه‌جایی بار فعالیت دارند. این حجم عظیم جابه‌جایی، نیازمند مصرف بالای سوخت‌های فسیلی، به‌ویژه گازوئیل است که خود منجر به افزایش انتشار آلاینده‌های ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی، مانند دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) و ذرات معلق (PM۲.۵ و PM۱۰) می‌شود.
این آلاینده‌ها تأثیر مستقیمی بر کیفیت هوای اصفهان دارند و به‌ویژه در ماه‌های سرد سال که پدیده وارونگی دما رخ می‌دهد، منجر به تشدید آلودگی هوا می‌شوند. اما باید توجه داشت که این تنها بخش کوچکی از عوامل آلاینده در اصفهان است.
زاینده‌رود و نقش آن در تأمین اکوسیستم اصفهان
زاینده‌رود به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های مرکزی ایران، در طول تاریخ نه‌تنها منبع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی منطقه بوده، بلکه نقش اساسی در پایداری اکوسیستم‌های طبیعی و جلوگیری از گسترش بیابان‌زایی ایفا کرده است. این رودخانه، که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد، پس از طی مسافتی حدود ۴۰۰ کیلومتر به تالاب گاوخونی می‌ریزد. این تالاب به‌عنوان یکی از کانون‌های زیستی مهم، نقش اساسی در تأمین رطوبت منطقه و جلوگیری از بروز طوفان‌های گردوغبار داشته است.
بااین‌حال، طی دو دهه گذشته و به‌ویژه در سال‌های اخیر، به دلیل افزایش برداشت‌های غیرمجاز و مدیریت نادرست منابع آبی، جریان آب زاینده‌رود به‌شدت کاهش یافته و بخش‌های گسترده‌ای از این رودخانه خشک شده‌اند. خشکی زاینده‌رود نه‌تنها تهدیدی جدی برای کشاورزی و تأمین آب شرب منطقه است، بلکه به یکی از اصلی‌ترین منابع تولید ریزگرد در اصفهان تبدیل شده است.
خشکی زاینده‌رود و تولید ریزگردها
خشکی زاینده‌رود و تالاب گاوخونی باعث شده تا بستر این مناطق به کانون‌های تولید ریزگرد تبدیل شوند. بستر خشک زاینده‌رود و تالاب گاوخونی، به‌ویژه در ماه‌های گرم سال، در معرض فرسایش شدید بادی قرار دارد که نتیجه آن آزادسازی حجم عظیمی از ریزگردها به جو است. این ریزگردها به دلیل اندازه بسیار ریز (کمتر از ۱۰ میکرون) به‌راحتی در هوا معلق شده و توسط باد به مناطق شهری منتقل می‌شوند.
زاینده‌رود به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های مرکزی ایران، در طول تاریخ نه‌تنها منبع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی منطقه بوده، بلکه نقش اساسی در پایداری اکوسیستم‌های طبیعی و جلوگیری از گسترش بیابان‌زایی ایفا کرده است
بر اساس داده‌های منتشرشده توسط سازمان حفاظت محیط زیست، حدود ۵۰ درصد از آلودگی هوای اصفهان به‌طور مستقیم ناشی از ریزگردهایی است که از بستر خشک زاینده‌رود و تالاب گاوخونی برمی‌خیزند. این ریزگردها، به دلیل ماهیت و اندازه خاص خود، می‌توانند به‌راحتی وارد سیستم تنفسی انسان شده و منجر به بروز بیماری‌های جدی ریوی شوند. به‌علاوه، این ذرات می‌توانند با دیگر آلاینده‌های موجود در هوا ترکیب شده و اثرات مخرب‌تری بر سلامت عمومی داشته باشند.
تحقیقات نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، تعداد روزهایی که کیفیت هوای اصفهان در وضعیت ناسالم قرار داشته، به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. بر اساس گزارش مرکز پایش آلاینده‌های محیط زیست اصفهان، در سال ۱۴۰۲، بیش از ۱۲۰ روز از سال، کیفیت هوای اصفهان در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس یا ناسالم برای تمام گروه‌ها قرار داشته است که از این تعداد، در ۶۰ روز وضعیت هوا به دلیل غلظت بالای ریزگردها در سطح خطرناک بوده است.
این در حالی است که در سال ۱۳۸۰، تنها ۳۰ روز از سال وضعیت هوا ناسالم گزارش شده بود که نشان‌دهنده افزایش چشمگیر آلودگی هوا در دو دهه گذشته است. تحلیل داده‌های ماهواره‌ای و ایستگاه‌های پایش آلودگی نیز نشان می‌دهد که در مناطق نزدیک به زاینده‌رود و تالاب گاوخونی، غلظت ریزگردها به‌مراتب بالاتر از سایر مناطق شهری است.
نقش سایر عوامل در آلودگی هوای اصفهان
اگرچه ریزگردهای ناشی از خشکی زاینده‌رود به‌عنوان اصلی‌ترین عامل آلودگی هوای اصفهان شناخته می‌شوند، اما نمی‌توان از نقش دیگر عوامل، نظیر مصرف سوخت‌های فسیلی، صنایع آلاینده، و تردد وسایل نقلیه نیز چشم‌پوشی کرد. در حقیقت، این عوامل به‌عنوان آلاینده‌های ثانویه، به تشدید وضعیت آلودگی هوا کمک می‌کنند.
به‌عنوان‌مثال، نیروگاه‌های حرارتی که در نزدیکی اصفهان فعالیت می‌کنند، سالانه مقادیر قابل‌توجهی دی‌اکسید گوگرد و دیگر آلاینده‌ها را به هوا منتشر می‌کنند.
بررسی‌های انجام‌شده توسط دانشگاه اصفهان نشان می‌دهد که در ماه‌های زمستان، غلظت دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن در مناطق صنعتی اصفهان تا ۲ برابر حد مجاز افزایش می‌یابد که این موضوع نشان‌دهنده اثرات مخرب فعالیت‌های صنعتی بر کیفیت هوا است.
به‌عنوان‌مثال، نیروگاه‌های حرارتی که در نزدیکی اصفهان فعالیت می‌کنند، سالانه مقادیر قابل‌توجهی دی‌اکسید گوگرد و دیگر آلاینده‌ها را به هوا منتشر می‌کنند
کارشناسان محیط زیست و بهداشت عمومی همگی بر این نکته تأکید دارند که خشکی زاینده‌رود و تالاب گاوخونی به‌عنوان منبع اصلی تولید ریزگردها، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی در اصفهان است.
مجید شفیعی، کارشناس ارشد محیط زیست، در این باره می‌گوید: خشکی زاینده‌رود نه‌تنها اکوسیستم منطقه را به خطر انداخته، بلکه به منبعی برای تولید ریزگردها تبدیل شده است که سلامت عمومی را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. این ریزگردها به دلیل اندازه ریزشان، به‌راحتی وارد سیستم تنفسی شده و می‌توانند منجر به بروز بیماری‌های مزمن تنفسی، آلرژی و حتی سرطان شوند.
شفیعی همچنین تأکید می‌کند که برای کنترل این معضل، باید مدیریت منابع آبی به‌طور جدی بازنگری شود و جریان دائمی آب در زاینده‌رود تضمین گردد. به گفته وی، بازگرداندن آب به زاینده‌رود، نه‌تنها از نظر زیست‌محیطی ضروری است، بلکه می‌تواند به کاهش تولید ریزگردها و بهبود کیفیت هوای اصفهان منجر شود و در غیر این صورت، هر گونه تلاش برای بهبود کیفیت هوا بدون رفع این معضل اصلی، تنها مسکّن‌های موقتی خواهد بود.
بررسی‌های انجام‌شده توسط دانشگاه اصفهان نشان می‌دهد که در ماه‌های زمستان، غلظت دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن در مناطق صنعتی اصفهان تا ۲ برابر حد مجاز افزایش می‌یابد که این موضوع نشان‌دهنده اثرات مخرب فعالیت‌های صنعتی بر کیفیت هوا است
زهرا احمدی، متخصص بیماری‌های ریوی و استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، نیز بر تأثیر مخرب ریزگردها بر سلامت عمومی تأکید می‌کند. او در این باره می‌گوید: ریزگردهای ناشی از خشکی زاینده‌رود به دلیل اندازه بسیار ریزشان (کمتر از ۲.۵ میکرون) به‌راحتی به عمق ریه‌ها نفوذ کرده و می‌توانند منجر به بروز بیماری‌های جدی ریوی مانند برونشیت، آسم و بیماری‌های انسدادی مزمن ریه (COPD) شوند. به‌علاوه، این ذرات می‌توانند از طریق جریان خون به سایر ارگان‌ها منتقل شده و ریسک بروز بیماری‌های قلبی-عروقی و حتی سکته‌های مغزی را افزایش دهند.
افزایش چشمگیر تعداد بیماران تنفسی در اصفهان
به گفته احمدی، افزایش چشمگیر تعداد بیماران تنفسی در اصفهان در سال‌های اخیر، به‌وضوح نشان‌دهنده اثرات مخرب آلودگی هوا و به‌ویژه ریزگردها بر سلامت عمومی است. او تأکید می‌کند که مهم‌ترین راه‌حل برای مقابله با این بحران، کنترل منابع تولید ریزگردها و جلوگیری از خشکی زاینده‌رود است.
مدیریت نادرست منابع آبی و سیاست‌های توسعه ناپایدار، نقش مهمی در تشدید بحران خشکی زاینده‌رود و در نتیجه افزایش تولید ریزگردها ایفا کرده است.
به گفته علی ملکی، متخصص منابع آبی و استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، یکی از دلایل اصلی خشکی زاینده‌رود، برداشت‌های غیرمجاز و تخصیص ناعادلانه منابع آبی به صنایع و مناطق کشاورزی است. در سال‌های اخیر، بخش عمده‌ای از آب زاینده‌رود به مناطق خارج از حوضه آبریز این رودخانه منتقل شده که این امر به‌طور مستقیم منجر به کاهش جریان آب در زاینده‌رود و خشکی بستر آن شده است.
ملکی همچنین بر لزوم بازنگری در سیاست‌های مدیریت منابع آبی و توسعه پایدار تأکید می‌کند. به گفته وی، برای بازگرداندن جریان آب به زاینده‌رود و جلوگیری از بروز بحران‌های زیست‌محیطی بیشتر، باید سیاست‌های مدیریت منابع آبی به‌طور جدی مورد بازنگری قرار گیرد. این شامل کاهش برداشت‌های غیرمجاز، بهبود بهره‌وری آبی در بخش کشاورزی و همچنین تدوین برنامه‌های جامع برای مدیریت منابع آبی در سطح ملی است.
یکی از دلایل اصلی خشکی زاینده‌رود، برداشت‌های غیرمجاز و تخصیص ناعادلانه منابع آبی به صنایع و مناطق کشاورزی است. در سال‌های اخیر، بخش عمده‌ای از آب زاینده‌رود به مناطق خارج از حوضه آبریز این رودخانه منتقل شده که این امر به‌طور مستقیم منجر به کاهش جریان آب در زاینده‌رود و خشکی بستر آن شده است
آلودگی هوای اصفهان و خشکی زاینده‌رود نه‌تنها پیامدهای زیست‌محیطی و بهداشتی دارد، بلکه اثرات منفی جدی بر اقتصاد منطقه نیز داشته است. بخش‌های مختلف اقتصادی، از جمله کشاورزی، گردشگری و صنایع وابسته به منابع آبی، به‌شدت تحت تأثیر این بحران‌ها قرار گرفته‌اند.
خشکی زاینده رود و افزایش مهاجرت از روستا به شهر
به عنوان مثال، خشکی زاینده‌رود و کاهش سطح آب در این رودخانه منجر به کاهش شدید تولیدات کشاورزی در منطقه شده است. بر اساس آمارهای رسمی، طی دهه گذشته، تولیدات کشاورزی در استان اصفهان حدود ۴۰ درصد کاهش یافته است. این امر نه‌تنها به معیشت هزاران کشاورز آسیب رسانده، بلکه به افزایش مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها نیز منجر شده است که خود مشکلات اجتماعی و اقتصادی جدیدی را به همراه داشته است.
از سوی دیگر، کاهش کیفیت هوا و افزایش آلودگی ناشی از ریزگردها، تأثیرات منفی بر صنعت گردشگری اصفهان داشته است. این شهر به‌عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگری در ایران، سالانه میزبان میلیون‌ها گردشگر داخلی و خارجی است. اما طی سال‌های اخیر، به دلیل مشکلات زیست‌محیطی، تعداد گردشگران به‌ویژه در فصل‌های گرم سال به‌شدت کاهش یافته است. بر اساس گزارش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تعداد گردشگران خارجی که از اصفهان بازدید کرده‌اند، در سال ۱۴۰۱ حدود ۳۰ درصد کاهش یافته است.
آلودگی هوای اصفهان به‌ویژه در سال‌های اخیر به معضلی جدی برای سلامت عمومی و کیفیت زندگی در این شهر تبدیل شده است. اگرچه مصرف بالای گازوئیل و انتشار آلاینده‌های ناشی از آن نقش مهمی در تشدید آلودگی هوا ایفا می‌کنند اما بررسی‌های جامع نشان می‌دهد که ریزگردهای ناشی از خشکی زاینده‌رود و تالاب گاوخونی به‌عنوان اصلی‌ترین عامل آلودگی هوای اصفهان شناخته می‌شوند.
حل این معضل نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است که شامل احیای زاینده‌رود، بهبود مدیریت منابع آبی، کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی است. همچنین، افزایش آگاهی عمومی و تقویت نظارت و کنترل بر فعالیت‌های صنعتی می‌تواند به کاهش آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی در اصفهان منجر شود.
