گنبد عالی ابرکوه | لذت تماشای عمارتی از دوران سلجوقیان

گنبد عالی ابرکوه از آن دسته جاهای دیدنی ایران است که با جاذبه‌‌های تاریخی و فرهنگی، گشت‌و‌گذار در یزد را به خاطره‌ای ماندگار در ذهن گردشگران تبدیل می‌کند. این مکان به لحاظ جایگاه تاریخی یکی از اولین بناهای کهن ایران است که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

از آنجایی که گردشگری زمانی بیشتر خوش می‌گذرد که اطلاعات کاملی درباره این مکان‌ها داشته باشید، اطلاعات کاملی برای گشت‌و‌گذار در گنبد عالی فراهم کرده‌ایم. در ادامه با هم می‌بینیم گنبد عالی کجاست، سپس به معرفی این گنبد و جاذبه‌های گردشگری آن می‌پردازیم. در انتها نیز با بررسی جاهای دیدنی نزدیک به این گنبد و بهترین مسیر دسترسی به آن، معرفی گنبد عالی ابرکوه را به پایان می‌رسانیم.

گنبد عالی ابرکوه کجاست؟

گنبد عالی ابرکوه در شهرستانی با همین نام خودنمایی می‌کند. ابرکوه یکی از شهرستان‌های مهم استان یزد به حساب می‌آید. این شهرستان از غرب و جنوب با استان فارس، شمال با استان اصفهان، مشرق با شهرستان تفت و جنوب شرقی با شهرستان مرودشت همسایه است. جالب است بدانید ابرکوه همانند دیگر شهرهای مرکز ایران، در حاشیه‌ای کویری احداث شده است. جالب‌تر اینکه کویر وسیع ابرکوه در ۲۰ کیلومتری شهر ابرکوه قرار دارد.

به لطف این شرایط اگر اهل کویرگردی هستید و می‌خواهید گشت‌و‌گذاری جانانه در جاهای دیدنی ایران با جاذبه کویری داشته باشید، سفر به ابرکوه را به برنامه ایران‌گردی خود اضافه کنید. ابرکوه در مسیر اتوبان یزد، اقلید، یاسوج واقع شده است. این منطقه چیزی حدود ۲ ساعت از یزد دورتر است. درباره بهترین مسیر دسترسی به گنبد عالی در انتهای این مطلب بیشتر صحبت خواهیم کرد.

معرفی گنبد عالی ابرکوه

همان‌گونه که بهتر از ما می‌دانید بسیاری از جاهای دیدنی ایران با جاذبه‌های تاریخی در مرکز ایران جا خوش کرده‌اند. با این حال کمتر جایی را سراغ داریم که همانند گنبد عالی، تاریخچه‌ای کهن داشته باشد. به لحاظ شرایط محیطی نیز مادر طبیعت با گنبد عالی مهربان بوده است. به همین دلیل این گنبد در شرایط مناسبی برای گردشگری قرار دارد و بسیاری از قسمت‌های آن نسبتاً سالم است. گنبدی که از آن صحبت می‌کنیم از سالم‌ترین بناهای باقیمانده از دوران سلجوقیان است. اولین چیزی که نظر گردشگران را در حین گشت‌و‌گذار در این گنبد جلب می‌کند، معماری زیبای آن است. به رغم گذشت سال‌های بسیار زیاد، گنبد عالی هنوز هم معماری زیبا و دل‌نشینی دارد.

از معماری زیبای این گنبد که بگذریم، به مکان ساخت آن می‌رسیم. معماران ایران قدیم برای مکان ساخت این گنبد خوش‌سلیقگی به‌ خرج داده‌اند؛ در نتیجه گنبد عالی در تپه‌ای مرتفع ساخته شده است. با حضور در این تپه، منظره‌ای بسیار زیبا از شهر و طبیعت اطراف آن پیش روی گردشگران قرار می‌گیرد. قرارگیری گنبد عالی ابرکوه در منطقه‌ای صحرایی و خشک، باعث شده تا طرح‌بندی داخلی و خارجی آن، با توجه به شرایط اقلیمی این منطقه انجام شود. به همین دلیل، این بنای باشکوه، علاوه بر زیبایی و خلاقیت در طراحی، سازگاری مناسبی با شرایط اقلیمی و محیطی دارد. این شرایط را می‌توان مهم‌ترین دلیل پابرجاماندن این گنبد تاریخی دانست.

تاریخچه گنبد عالی ابرکوه

پادشاهان سلجوقی در سده پنجم هجری قمری معماران زبده ایران قدیم را به ساخت گنبد عالی گماشتند. ناگفته نماند اختلاف‌ نظرهایی نیز درباره دیرینگی گنبد عالی وجود دارد. بعضی از باستان‌شناسان بر این باور هستند که گنبد عالی در دوران دیلمیان ساخته شده است. انصافاً باید گفت این باور چندان دور از ذهن نیست. گنبد عالی به لحاظ معماری از الگوهای کهنی بهره برده که به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. همان‌گونه که بهتر از ما می‌دانید، دیلمیان در دوران پس از اسلام در ایران از خاندان‌هایی بودند که در برابر حمله‌های پراکنده اعراب جانانه دفاع می‌کردند. دیلمیان به لحاظ سبک زندگی نیز به رعایت معیارهای قبل از اسلام پایبند بودند. به همین دلیل از آنجایی که معماری گنبد عالی شکل‌و‌شمایلی عربی اسلامی ندارد، احتمال ساخت این گنبد در دوران دیلمیان دور از ذهن نیست.

درباره دیرینگی این گنبد به کتیبه داخل آن نیز می‌توان اشاره کرد. تاریخ این کتیبه با تاریخ سلسله دیلمیان در ایران سازگار است. تاریخ کتیبه‌ای که از آن صحبت می‌کنیم به ۴۴۸ هجری قمری باز می‌گردد. بر اساس نوشته‌های روی این کتیبه، فردی با نام فیروزان فرمان ساخت گنبد عالی را صادر می‌کند. از قرار معلوم، پدر فیروزان به همراه مادرش در این گنبد دفن شده است. جالب است بدانید یکی از بزرگان خاندان دیلمیان در این گنبد به خاک سپرده شده است. گفته می‌شود سلجوقیان از آنجایی که شخصیتی از دوران دیلمیان در این آرامگاه دفن شده، معماری دیلمی را برای ساخت این آرامگاه در نظر گرفته‌اند.

معماری گنبد عالی ابرکوه

گنبد عالی به لحاظ معماری یادآور بناهای کهن شمال ایران است. برای نمونه می‌توان به معماری گنبد کاووس و برج خرقان اشاره کرد. این بناها شباهت‌هایی با گنبد عالی دارند. گنبد عالی از معماری ۸ضلعی بهره گرفته است. ضلع‌های این گنبد با هم برابر نیستند. ضلع‌های بزرگ دیواره‌ها گنبد عالی حدود ۶.۸ متر درازا و ضلع‌های کوچک این گنبد حدود ۴.۵ متر درازا دارند. ناگفته نماند ۲ ضلع ۲.۳ متری نیز در بین ضلع‌های کوچک و بزرگ گنبد تعبیه شده است. دیواره‌های این گبند بر روی سطحی چهارگوش قرار گرفته که حدود ۲ متر از سطح زمین ارتفاع دارد.

از معماری دیواره‌ها و کف گنبد عالی که بگذریم، به سقف زیبا و مستحکم این بنا می‌رسیم. گنبد عالی سقفی هشت‌ضلعی دارد. این گنبد به شکل قوسی‌مانند ساخته شده است. در قسمت بالای گنبد کتیبه‌ای با خط کوفی خودنمایی می‌کند. در زیر گنبد نیز ۳ ردیف مقرنس‌کاری زیبا مشاهده می‌شود. سردرِ ورودی داخلی گنبد به کتیبه‌ای دیگر آراسته است. معماران دوران سلجوقیان برای ساخت این گنبد از سنگ‌های کوهستان بهره گرفته‌اند. وجود این سنگ‌ها در قسمت‌های مختلف بنا یکی از دلیل‌های استقامت این سازه کهن به حساب می‌آید.

اهمیت بازدید از گنبد عالی ابرکوه

این ساختمان به لحاظ معماری، جلوه‌ای ارزشمند و باشکوه از هنر دوران سلجوقیان به حساب می‌آید. گنبد عالی با مصالح قدیم ساخته شده است. به همین دلیل با گنبدی خشتی روبه‌رو هستیم که با سنگ و ساروج سر به آسمان گذاشته است. این گنبد در منطقه‌ای مرتفع بنا شده و منظره‌‌ای تماشایی به شهر دارد. از طرف دیگر قرارگیری این گنبد در منطقه‌ای کوهپایه‌ای باعث شده تا آب‌و‌هوای اطراف این ناحیه دل‌انگیز و فرح‌بخش باشد. به لطف این شرایط، گردشگران استان یزد با حضور در گنبد عالی فرصتی برای عوض‌کردن آب‌و‌هوا پیدا می‌کنند. این گنبد به رغم ارزش تاریخی فرهنگ، هزینه‌ای برای گردشگری روی دست علاقه‌مندان قرار نمی‌دهد.

به همین دلیل گردشگرانی که در بین جاهای دیدنی یزد، دنبال مکانی رایگان با جاذبه‌های گردشگری بی‌شمار می‌گردند نیز گنبد عالی جای مناسبی به نظر می‌رسد. ناگفته نماند از آنجایی که احتمال تخریب داخل بنا وجود دارد، گردشگری داخل این گنبد میسر نیست و باید به تماشای منظره زیبای بیرونی آن بسنده کنید. این منظره به اندازه‌ای تماشایی است که ارزش دارد رنج سفر را به جان بخرید و راهی ابرکوه شوید.

جاهای دیدنی نزدیک به گنبد عالی ابرکوه

ابرکوه، سرزمینی خوش‌ آب‌‌وهوا با دیرینگی تاریخی ارزشمند است. گشت‌و‌گذار در گنبد عالیِ این شهر چیزی حدود دو ساعت از زمان مسافران را به خود اختصاص می‌دهد. با این حال حیف است که راهی ابرکوه شوید و از دیگر جاهای دیدنی این منطقه بازدید نکنید. برای نمونه می‌توان به سرو ابرکوه اشاره کرد. برای تعریف از این سرو کافی است به این نکته اشاره کنیم که با مسن‌ترین ارگانیزم زنده گیاهی ایران روبه‌رو هستید. همان‌گونه که حتماً شنیده‌اید، سرو در فرهنگ ما ایرانی‌ها نماد آزادگی و پایداری است. برای اثبات این ادعا کافی است نگاهی به سرو ابرکوه بیندازید. الکساندر روف، دانشمند روس،‌ عمر سرو ابرکوه را بین ۴هزار تا ۴۵۰۰ سال تخمین زده است.

ناگفته نماند یکی از گیاه‌شناسان برجسته ژاپنی نیز ادعای جالبی درباره سرو ابرکوه دارد. بر اساس یافته‌های این گیاه‌شناس بین‌المللی، عمر سرو ابرکوه بیشتر از ۸هزار سال است. دیرینگی این سرو باعث شده تا باورهای عامه درباره آن شکل بگیرد. برخی از این باورها به کاشت بذر سرو ابرکوه توسط شخصیت‌های تاریخی مشهوری مانند اسکندر مقدونی، ضحاک و سلیمان نبی اشاره می‌کند. سروی که از آن صحبت می‌کنیم در مسیر جاده ابریشم قرار دارد. سرو ابرکوه در منطقه‌ای خوش مسیر از استان یزد واقع شده و دسترسی به آن بسیار راحت است.

یخچال خشتی ابرکوه، خانه صولت، خانه تاریخی آقازاده ابرکوه، مسجد جامع ابرکوه، موزه عبرت ابرکوه و قلعه شهرسب ابرکوه از دیگر جاهای دیدنی این شهر به حساب می‌آیند که فاصله کمی با گنبد عالی دارند.

نکات مهم برای بازدید از گنبد عالی ابرکوه

گنبد عالی از آن دسته جاهای دیدنی اطراف یزد است که برای دیدن آن باید با تجهیزات کافی سفر کنید. در اطراف این گنبد خبری از امکانات رفاهی نیست. از طرف دیگر همان‌گونه که اشاره کردیم، گنبد عالی فاصله‌ای اندک به کویر ابرکوه دارد؛ در نتیجه اگر اهل کویرگردی هستید، حتماً‌ چادر مسافرتی، کیسه‌خواب،‌ آب آشامیدنی و آب برای شست‌وشو، تنقلات، کلاه آفتابگیر، عینک آفتابی، کفش‌ مخصوص پیاده‌روی، عصای پیاده‌روی، لوازم روشن‌کردن آتش، فلاسک آب، کوله‌پشتی، لوازم بهداشتی مانند خمیردندان، صابون و حوله، چراغ قوه و ابزار چندکاره همراه داشته باشید. این نکته را نیز در نظر بگیرید که گنبد عالی در منطقه‌ای مرتفع واقع شده است. به همین دلیل گردشگری در این گنبد برای کهنسالان و کودکان مناسب نیست.

بهترین زمان سفر به ابرکوه

علاقه‌مندان گردشگری در مرکز ایران بهتر از ما می‌دانند که بهار، بهترین فصل برای مسافرت در این منطقه است. در بهار هر سال ابرکوه آب‌و‌هوایی دل‌انگیز پیدا می‌کند. باغ‌ها و طبیعت این منطقه در بهار از همیشه تماشایی‌تر است. انصافاً باید گفت ابرکوه تابستان‌های گرمی دارد. با این حال از آنجایی که گنبد عالی در منطقه‌ای مرتفع قرار گرفته، آب‌و‌هوای این ناحیه چندان گرم نیست که گردشگری را غیرممکن کند. به پاییز که رسیدید،‌ آب‌و‌هوای ابرکوه معتدل می‌شود. گردشگری پاییزی در ابرکوه، موهبتی است که نباید از آن غافل شوید. به زمستان که رسیدید، فتیله گردشگری در این دیار پایین کشیده می‌شود.

مسیر دسترسی به گنبد عالی ابرکوه

برای شما گفتیم که کویر ابرکوه فاصله‌ای اندک با مرکز شهر دارد. اگر راهی گنبد عالی شدید، پیشنهاد می‌کنیم سری به این کویر زیبا هم بزنید. برای رسیدن به منطقه کویری ابرکوه دو راه در پیش رو دارید. مسیر اول از جاده ابرکوه به تفت می‌گذرد. در امتداد این جاده به مسیری خاکی می‌رسید. این مسیر خاکی با نام مرزعه آخوند شناخته می‌شود. پس از به پایان‌رساندن جاده با منظره تماشایی کویر ابرکوه روبه‌رو خواهید شد. دومین مسیر دسترسی به کویر ابرکوه نیز از مهرآباد می‌گذرد. برای طی این مسیر باید از شهر ابرکوه، جاده مهرآباد را دنبال کنید. این جاده را ادامه دهید تا به مسیر خاکی اسفند آباد برسید. در انتهای این مسیر خاکی به کویر ابرکوه می‌رسید.

به گردشگرانی که می‌خواهند راه گنبد عالی ابرکوه را در پیش بگیرند، پیشنهاد می‌کنیم یکی از دو  مسیر زیر را انتخاب کنند:

۱. مسیر اصلی: در این مسیر، از شهر یزد به سمت شهرستان ابرکوه حرکت می‌کنید. بعد از گذشتن از شهر ابرکوه، باید حدود ۱۵ کیلومتر در سمت جنوب رانندگی کنید تا به گنبد عالی ابرکوه برسید.

۲. مسیر از شهرستان خاتم: در این مسیر، شما باید از شهرستان خاتم که در حاشیه شرقی شهر یزد قرار دارد، به سمت شرق حرکت کنید و پس از گذشت حدود ۹۰ کیلومتر به گنبد عالی برسید.

هر دو مسیر برای رفتن به گنبد عالی ابرکوه مناسب هستند. با این حال مسیر اول ترافیک بیشتری داد؛ بنابراین ممکن است زمان بیشتری برای رسیدن به گنبد عالی سپری کنید. پیشنهاد می‌کنیم قبل از سفر، برای انتخاب بهترین مسیر نقشه های جاده و اطلاعات GPS را بررسی کنید.

منبع: ره بال