گنبد سلطانیه زنجان؛ بزرگ‌ترین گنبد خشتی ایران

گنبد سلطانیه از آثار ملی ایران و جاهای دیدنی زنجان است که در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. این بنا از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به شمار می‌رود و دومین گنبد بزرگ آجری جهان بعد از گنبد کلیسای جامع فلورانس (سانتا ماریا دل فیوره) است. رتبه سوم گنبدهای بزرگ جهان نیز به گنبد مسجد ایاصوفیه استانبول اختصاص دارد.

گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد ایران است و نخستین نمونه گنبد دو پوسته در جهان به حساب می‌آید. این سازه در دوره ایلخانیان ساخته شده است و با رنگ فیروزه‌ای و ارتفاعی بلند از فاصله دور نیز دیده می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با تاریخچه، معماری، بخش‌های مختلف و شرایط بازدید از گنبد سلطانیه آشنا کنیم.

هرآنچه باید درباره گنبد سلطانیه بدانید:

• گنبد سلطانیه کجاست؟
• تاریخچه گنبد سلطانیه
• بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه
• معماری گنبد سلطانیه
• تزیینات گنبد سلطانیه
• شرایط بازدید از گنبد سلطانیه
• امکانات گنبد سلطانیه
• بهترین زمان بازدید از گنبد سلطانیه
• جاهای دیدنی اطراف گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه کجاست؟

• آدرس: استان زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان گنبد (مشاهده روی نقشه)
• تلفن: ۰۹۱۲۷۷۲۴۶۰۶
• ایمیل: info@soltanieh.ir

گنبد سلطانیه در بزرگراه قزوین زنجان، در فاصله کمی از شهر زنجان و در مرکز شهر سلطانیه واقع شده است. این بنای تاریخی با شهر زنجان، ۴۴ کیلومتر (۴۰ دقیقه) فاصله دارد. فاصله گنبد سلطانیه با تهران نیز حدود ۲۹۵ کیلومتر (سه ساعت و ۱۰ دقیقه) است. این جاذبه بی‌نظیر با فرودگاه زنجان، ۶۳ کیلومتر (یک ساعت)، با ایستگاه راه‌آهن زنجان، ۴۳ کیلومتر (۴۰ دقیقه) و با پایانه اتوبوسرانی زنجان ۴۴ کیلومتر (۴۳ دقیقه) فاصله دارد.

مسیر دسترسی به گنبد سلطانیه

برای دسترسی به گنبد سلطانیه از شهر زنجان کافی است خود را از طریق بزرگراه ۲۲ بهمن به میدان بسیج برسانید و از خروجی سوم، وارد جاده ابهر – زنجان شوید. در جاده حدود ۳۳ کیلومتر برانید تا به سه راه سلطانیه برسید. از خروجی سمت چپ خارج شوید و مسیر را در جاده ۴۷ ادامه دهید تا به میدان جانبازان برسید. در میدان به چپ برانید تا به میدان امام خمینی برسید؛ سپس وارد خیابان پیروزی شوید و بعد از عبور از دو کوچه بن‌بست و یک خیابان اصلی، از سمت راست خارج شوید تا به خیابان انقلاب برسید. بلافاصله به راست برانید و وارد خیابان دکتر بهشتی شوید. اولین خیابان در سمت چپ، شما را به گنبد سلطانیه می‌رساند.

چنانچه قصد سفر با قطار را دارید، می‌توانید در ایستگاه راه آهن سلطانیه از قطار پیاده شوید و با تاکسی خودرا به گنبد سلطانیه برسانید. فاصله گنبد سلطانیه تا ایستگاه قطار این شهر در حدود ۱۰ کیلومتر (۱۵ دقیقه با ماشین) است.

تاریخچه گنبد سلطانیه

_{منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس}

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد؛ منطقه‌ای که در گذشته دشتی پهناور بود و برای تفریح و شکار مورد استفاده قرار می‌گرفت. «ارغون خان»، چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، در زمان حکومت خود دستور داد تا شهر سلطانیه برای اقامت وی ساخته شود. این شهر در دوره ایلخانیان، پس از مراغه و تبریز، سومین پایتخت حکومت به حساب می‌آمد.

گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری (۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی) و در دوره حکومت سلطان محمد خدابنده (معروف به اولجایتو)، هشتمین سلطان مغول، به‌عنوان آرامگاه بنا شد. این حاکم ایلخانی از آیین پدری خود، شمنیسم، پیروی می‌کرد. شمنیسم یا شمن‌باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ است که امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. این پادشاه پس از مدتی به پیروی از مادر خود به دین مسیحیت روی آورد و نام خود را به نیکلاس (نیکولو) تغییر داد.

اولجایتو کمی پس از تغییر دین، مریض می‌شود و نام خود را به «خربنده» تغییر می‌دهد؛ زیرا خرافه‌ای در میان اقوام پدری اولجیاتو (مغول‌ها) وجود داشت که طبق آن، قدرت حروف ابجد از خود اسم مهم‌تر بود. خربنده از نظر ارزش حروف ابجد با «سایه خاص آفریننده» هم‌ارزش است.

_{منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان. عکاس: زهرا سعادتی راد}

پس از گذشت زمان و سلطان شدن اولجایتو، تحت‌تاثیر یکی از همسرانش، علامه حلی و وزیرش شیخ فضل الله، مسلمان شد. وی پس از زیارت آرامگاه‌های حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به مذهب شیعه روی آورد و نام خود را سلطان محمد خدابنده گذاشت. او آرامگاه سلطانیه را ساخت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به این بنا در سلطانیه منتقل کند. سلطان محمد خدابنده به‌دلیل مخالفت علمای شیعه، موفق به انجام این کار نشد و در نهایت، این بنا به‌عنوان آرامگاه خود وی مورد استفاده قرار گرفت.

سلطان محمد خدابنده در سن ۳۴ سالگی و دو سال پس از اتمام ساخت گنبد سلطانیه بر اثر بیماری جان خود را از دست داد. وی وصیت کرده بود که او را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند. در تمام کتیبه‌های موجود در این بنا، نام سلطان محمد و پسر وی دیده می‌شوند. به‌علاوه در برخی کتیبه‌ها نام تاج الدین علیشاه به چشم می‌خورد که به گفته برخی، معمار این بنا بوده است. بیش از ۳,۰۰۰ کارگر در ساخت گنبد سلطانیه نقش داشتند و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر سلطان، طراح و ناظر بر ساخت این بنا بوده است.

گنبد سلطانیه در سال ۱۳۴۸ شمسی توسط یک گروه ایتالیایی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ پروژه‌ای که تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت. گفته می‌شود عملیات مرمت این بنا از ظریف‌ترین و پیچید‌ه‌ترین پروژه‌های مرمت و بازسازی بوده است. گنبد سلطانیه با قدمت بیش از ۷۰۰ سال، بنایی باشکوه و معماری خاص است که نیاز به مراقبت و نگهداری دارد.

_{منبع عکس: ویکی پدیا. عکاس: ناشناس}

گنبد سلطانیه، از نظر حجم، سبک معماری خلاقانه، تزیینات، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، استفاده هوشمندانه از مواد و موضوعات خاص برای تزیینات و زیبایی‌شناسی نمونه‌ای منحصربه‌فرد در معماری محسوب می‌شود و می‌توان آن را به‌عنوان نقطه تحولی در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی و تغییر سبک معماری از سلجوقی کلاسیک به دوره تیموری معرفی کرد.

از بنای گنبد سلطانیه در گذشته استفاده‌های بسیاری شده است که در میان آن‌ها می‌توان به برگزاری مراسم قرآن‌خوانی به‌صورت گروهی، برگزاری مراسم و نماز و دعا و سایر مناسک‌های مذهبی، برگزاری کلاس‌های آموزشی و درس، دایر کردن مکتب و دانشگاه، اقامت کوتاه مدت و حتی مکانی برای پذیرش بیمارها اشاره کرد؛ بنایی که امروزه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می‌شود.

گنبد سلطانیه در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در تاریخ ۲۴ تیر ماه سال ۱۳۸۴ به‌عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد. از جمله دلایل ثبت جهانی این اثر ارزشمند می‌توان به تبادل ارزش‌های بشری از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری و برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز اشاره کرد؛ تبادل‌هایی که در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی صورت گرفته‌اند.

بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه

_{منبع عکس: badgir.info. عکاس: ناشناس}

گنبد سلطانیه از دور به‌شکل یک گنبد تنها دیده می‌شود؛ اما این بنا دارای چند بخش اصلی است که در ادامه به شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.

تربت خانه

تربت خانه در ضلع جنوبی بنای گنبد سلطانیه قرار دارد؛ بخشی که محراب مجموعه را در برمی‌گیرد. تربت خانه ۱۷٫۶ متر طول، حدود هشت متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد و به نظر می‌رسد که پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به مجموعه اضافه شده است.

سلطان محمد خدابنده پس از عدم موفقیت در انتقال جسد علی (ع) و امام حسین (ع) به آرامگاه سلطانیه، دستور داد خاک نجف و کربلا را به این شهر بیاورند تا در ساخت این بنا از آن‌ها استفاده کنند. روی دیوارهای محراب و رو‌به‌روی درب بنا، سوره الملک با استفاده از تربت امام حسین (ع) به دو خط ثلث و کوفی نوشته شده است و به همین علت این قسمت به تربت خانه شهرت دارد.

_{منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس}

کاشی‌های طلایی رنگ، منقوش و هشت‌گوش تربت خانه و ازاره‌های آن (حاشیه تزیینی دیوار که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری از دیوار را می‌پوشاند) از لحاظ هنری، بسیار ارزشمند، نادر و شگفت‌انگیز هستند. به گفته برخی محققان در گذشته، بین تربت خانه و محوطه زیر گنبد درب بزرگی از جنس مس و طلا وجود داشت که به احتمال زیاد از بین رفته یا دزدیده شده است.

سردابه

سردابه یکی از فضاهای جانبی گنبد سلطانیه است که در ضلع جنوبی، زیر تربت خانه قرار دارد. برخی بر این باورند که این بخش از بنا قبل از ساخت گنبد بنا شده و پیش از اتمام بنا مورد استفاده بوده است. ایلخانیان طبق رسم‌های آیینی و به پیروی از اجداد خود، مردگانشان را به‌همراه اسباب و زیور آلات در گورهای سردابه‌ای در زیر زمین به خاک می‌سپاردند؛ زیورآلاتی که جایگاه اجتماعی فرد را نشان می‌داد.

_{منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس}

سردابه گنبد سلطانیه محل دفن پادشاهان و صاحبان مقام در آن دوره بوده است و دسترسی به آن از طریق ایوان جنوبی تربت‌خانه میسر است. ورودی سردابه ارتفاع کمی دارد و در زمان ورود به آن باید کمی سر خود را خم کنید؛ به این ترتیب همگان در بدو ورود به سردابه به مردگان احترام می‌گذارند.

در وسط سردابه محل قبر قرار دارد و در دو طرف آن دو فضای کوچک به چشم می‌خورند. طبق کاوش‌های به عمل آمده هیچ قبری در سردابه این بنا وجود ندارد؛ اما مورخان و برخی از محققان اعتقاد دارند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.

گنبد خانه

_{منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس}

گنبد سلطانیه اولین نمونه موجود از گنبد دو پوسته (دوجداره) در جهان است که اهمیت بسیاری از لحاظ تاریخی و معماری دارد. ارتفاع این گنبد حدود ۵۰ متر، قطر دهانه مرکزی آن ۲۵٫۵ متر و قطر خارجی آن ۳۸ متر است. گنبد سلطانیه ۱۶۰ سانتی‌متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته یا جداره آن ۶۰ سانتی‌متر است.

دو جداره بودن گنبد سلطانیه با ایجاد فضایی توخالی، بنا را در مقابل زلزله مقاوم کرده است؛ نکته‌ای که هوش معمار این بنا را به ما نشان می‌دهد. قوس این گنبد بسیار تند و کشیده است و از نظر دهانه، ارتفاع و ساختار، قابل مقایسه با هیچ بنایی در ایران نیست. در نمای بیرونی گنبد و در هر هشت ضلع آن طاق‌نما‌هایی به چشم می‌خورند که در واقع بخشی از تزیینات سازه هستند.

مناره‌های گنبد سلطانیه

دو نوع مناره در گنبد سلطانیه وجود دارد؛ مناره‌هایی که به‌صورت پنهان در داخل اسکلت هستند و گلدسته‌هایی که بر فراز بنا قرار دارند. در گذشته هشت مناره در بالای این بنا وجود داشت که همه آن‌ها به‌غیر از یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی، فرو ریخته و از بین رفته‌اند. این مناره‌ها از لحاظ فرم، اسکلت و ابعاد با یکدیگر تفاوتی نداشتند و ابهت بی‌نظیری به بنا می‌دادند.

_{منبع عکس: badgir.info. عکاس: ناشناس}

مناره‌های گنبد سلطانیه تو خالی هستند و درون آن‌ها پلکان چرخشی تعبیه شده است که از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و تا نوک مناره امتداد دارد. در گذشته روی هر یک از این مناره‌ها، موذنه‌ای قرار داشت که در حال حاضر در بنا هیچ اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. این موذنه‌ها برای پخش صدای اذان و خبر به‌طور یکنواخت در تمام شهر روی مناره‌ها تعبیه شده بودند؛ زیرا در صورت وجود یک موذنه، گنبد بزرگ بنا مانع از رسیدن صدا به کل شهر می‌شد.

وجود هشت مناره قرینه و همچنین ایوان‌های جانبی در بنای گنبد سلطانیه نیروی رانشی گنبد به‌سمت خارج را مهار و استحکام آن را حفظ می‌کرد. برخی نیز بر این باورند که این مناره‌ها نقش محافظتی داشتند و ساخته شدند تا در زمان وقوع زلزله فرو بریزند و مانع آسیب به بنای اصلی شوند.

موزه گنبد سلطانیه

موزه کوچکی در پایین سردر ورودی مجموعه گنبد سلطانیه وجود دارد که در آن تعدادی عکس و مقداری از اشیای باقی‌مانده از دوران گذشته و آثار کشف شده در منطقه سلطانیه در معرض نمایش قرار داده شده‌اند.

سازه‌های از میان رفته گنبد سلطانیه

_{منبع عکس: persiaadvisor.travel. عکاس: ناشناس}

از سازه‌های از میان رفته گنبد سلطانیه می‌توان به ساختمان‌های اطراف و ارگ سلطنتی، حصاری با ۱۶ برج و بارو و خندقی برای جلوگیری از ورود دشمنان اشاره کرد که متاسفانه همه آن‌ها به‌همراه بخشی از کتیبه‌ها به دستور میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) ویران شدند.

در گذشته دورتادور گنبد سلطانیه مکان‌هایی به‌عنوان مناطق عام‌المنفعه یا ابواب البر ساخته شده بود که در حال حاضر به‌طور کامل تخریب شده‌اند و اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. در قسمت جنوبی گنبد سلطانیه نیز آثاری از ساختمان یک مسجد با محراب گچبری شده وجود دارد؛ آثاری که نشان می‌دهند به‌غیر از آرامگاه اصلی، بنای مهم و عظیم دیگری نیز در کنار آرامگاه بوده است.

معماری گنبد سلطانیه

_{منبع عکس: badgir.info. عکاس: ناشناس}

پلان گنبد سلطانیه در قسمت همکف و طبقه اول، مستطیل شکل است؛ البته پلان بنا در طبقه دوم و سوم به‌صورت هشت ضلعی در می‌آید. سبک نمای بنا بیشتر با معماری سلجوقی تطابق دارد و نشانه‌هایی از استفاده از اصول اسلامی در ساختار بنا مانند تعبیه ۱۱۰ پله در ساختمان (مترادف با نام علی (ع) در حروف ابجد) نیز دیده می‌شود؛ علاوه بر این، امتداد خط تقارن (مهم‌ترین اصل رعایت شده در معماری بنا) گنبد سلطانیه به سوی قبله است و همین موضوع نیز دلالت بر اصول اسلامی دارد.

مصالح مورد استفاده در بدنه اصلی گنبد سلطانیه و تمام ساختمان این بنا آجر است و تنها در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی (به شیوه معرق‌کاری) به چشم می‌خورد. ملاط مورد استفاده در بنا نیز با مخلوطی از گچ و مقدار کمی آهک درست شده است.

برخی از محققان بر این باورند که در ساخت گنبد سلطانیه از طرح آرامگاه غازان خان (مشهورترین و مقتدرترین پادشاه ایلخانی) الگوبرداری شده است؛ بنایی که خود متاثر از طراحی بنای آرمگاه سلطان سنجر (دومین سلطان سلجوقی) است. البته باید بدانید که پلان آن‌ آرامگاه‌ها مربعی شکل هستند؛ در حالی که گنبد سلطانیه هشت ضلعی است.

_{منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس}

جالب است بدانید معماری گنبد سلطانیه الهام‌بخش معماری سبک گوتیک بوده است؛ به‌طوری که فیلیپو برونلسکی (Filippo Brunelleschi)، معمار و مهندس مشهور ایتالیایی قرن پانزدهم میلادی، و لورنتسو گیبرتی (Lorenzo Ghiberti)، مجسمه‌ساز، معمار و نویسنده ایتالیایی، در طراحی و ساخت گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا (حدود ۱۰۰ سال پس از ساخت گنبد سلطانیه) از آن الهام گرفته‌ و الگوبرداری کرده‌اند. آرتور پوپ، شرق‌شناس و مورخ برجسته آمریکایی، طراحی بنای تاج محل در هند را نیز متاثر از این بنا می‌داند و بر این باور است که گنبد سلطانیه، الگوی ساخت تاج محل بوده است.

نکته جالب درباره ساختار گنبد سلطانیه این است که تنها حدود نیم‌متر پی دارد. با این حال، این ساختمان به‌قدری محکم است که با ۱۶۰۰ تن وزن در طول ۷۰۰ سال تنها هشت سانتی‌متر نشست داشته است. گنبد سلطانیه تا به امروز ۳۳ زلزله را تاب آورده که شدیدترین آن‌ها ۶ ریشتر بوده است.

زمین این بنا از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق هشت تا ۱۰ متر تشکیل می‌شود. مقاومت عالی زمین منطقه احداث گنبد سلطانیه سبب شده است تا معمار بنا پی این سازه عظیم را بسیار ناچیز و سطحی و با عمق ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر در نظر بگیرد. پی این سازه تنها در قسمت شمالی بنا از سطح زمین ۱٫۵ متر پایین‌تر است. پی‌های گنبد سلطانیه از بلوک‌های سنگی منظم به ابعاد ۲۰ در ۲۵ سانتی‌متر و ملاط گچ و آهک ساخته شده‌اند.

ورودی‌های بنا

در گذشته، چهار درگاه با اندازه‌های متفاوت برای ورود به گنبد سلطانیه وجود داشت. ورودی‌های بزرگ (ورودی‌های شرقی و شمال غربی) مورد استفاده مردان و ورودی‌های کوچک مورد استفاده زنان بود. ورودی‌های کوچک به ایوان‌های کوچک طبقه اول منتهی می‌شدند.

طبقات مختلف بنا

_{منبع عکس: jamaran.news. عکاس: ناشناس}

طبقه همکف گنبد سلطانیه قسمتی از بنا است که سلطان محمد خدابنده برای دفن امام علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر داشت. فضای بسیار وسیع دیگری نیز در طبقه همکف وجود دارد که به احتمال زیاد برای طواف و اجرای مراسم خاص مذهبی در نظر گرفته شده بود.

طبقه اول بنا در ارتفاع ۹٫۴ متری، متشکل از راهروهای ارتباطی است. یک ایوان سرپوشیده دورتادور بنا قرار دارد و پنجره‌های موجود در چهار ایوان بزرگ، به روشن شدن فضای آن کمک شایانی می‌کنند. این راهروها برای سبک کردن بنا احداث شده‌اند؛ زیرا در صورت پر شدن این فضاها، نیاز به مصالح بیشتری بود و وزن سازه نیز بسیار سنگین‌تر می‌شد. در راهروهای طبقه اول اتاقک‌هایی وجود دارد که احتمالا بانوان و خانواده سلطنتی از آن‌ها برای تماشای مراسم خاص استفاده می‌کردند.

طبقه دوم در ارتفاع ۲۷٫۸ متری، ایوان‌هایی شبیه به طبقه اول با چشم‌اندازی رو به دشت اطراف بنا دارد. کاشی‌کاری، مقرنس، گچ‌کاری و تلفیق‌هایی از آجر و کاشی و غیره به‌همراه کتیبه‌های متعدد از تزیینات این ایوان‌ها هستند؛ ایوان‌هایی که در واقع محل تجمع علما و طلاب علوم دینی بوده‌اند و در دوره صفویه با ساخت دیوار به اتاق تبدیل شدند. این اتا‌ق‌ها در آن دوره محل سکونت طلاب بودند. دیوارهای این اتاق‌ها در پروژه مرمت گنبد سلطانیه تخریب شدند تا از اسکلت بنا سبک شود و گنبد به‌شکل اولیه خود بازگردد.

_{منبع عکس: persiaadvisor.travel. عکاس: ناشناس}

هشت پلکان در داخل دیوارهای طبقه دوم تعبیه شده‌اند که به مناره‌‌ها ختم می‌شوند؛ این پلکان‌های مدور و چرخش راه ارتباطی طبقه دوم و سوم هستند. هر پله ۹۰ سانتی متر طول و ۳۰ سانتی متر ارتفاع دارد.

پاطاق گنبد (پایین گنبد) و پایه‌های هشت ضلعی مناره‌های بنا در طبقه سوم بنا قرار دارند. این طبقه در واقع پشت بام بنا به شمار می‌آید و فضای آن به افراد این امکان را می‌دهد که در اطراف گنبد آزادانه حرکت کنند. از این فضا برای تعمیر گنبد یا پارو کردن برف روی گنبد استفاده می‌شده است.

رازهای گنبد سلطانیه

استفاده از عدد هشت

_{منبع عکس: rasekhoon.net. عکاس: ناشناس}

پلان بنای گنبد سلطانیه هشت ضلعی بوده است. این بنا هشت درب، هشت ایوان و هشت مناره قرینه نیز داشته است. علت دقیقی استفاده از عدد هشت در ساخت این بنا مشخص نیست؛ زیرا این عدد مانند عدد هفت یا ۱۲ مقدس به حساب نمی‌آید. با این وجود برخی از محققان، امکان ایجاد ساعت آفتابی را دلیل این کار می‌دانند و برخی نیز معتقد هستند استفاده از این عدد برای استحکام بنا بوده است. عده‌ای نیز بر این باورند که گنبد سلطانیه با الهام گرفتن از هشت درب بهشت به‌صورت هشت ضلعی ساخته شده است.

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه

در گذشته تشخیص زمان برای مسلمانان و انجام فرایض مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار بود؛ به همین دلیل در زمان ساخت گنبد سلطانیه یک ساعت آفتابی در اسکلت این بنا تعبیه شد تا ساکنان شهر بتوانند با کمترین خطا زمان را تشخیص دهند.

طرز کار ساعت آفتابی گنبد سلطانیه به این صورت است که اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد، زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد در واقع کار عقربه بزرگ ساعت را انجام می‌دهد و نور پنجره‌های کوچک نیز حدود دقیقه را مشخص می‌کنند. شب‌هنگام نیز ستاره‌هایی که از این پنجره‌ها مشاهده می‌شدند به افراد در تشخیص زمان کمک می‌کردند.

تزیینات گنبد سلطانیه

_{منبع عکس: reiseniran.de‌. عکاس: ناشناس}

تزیینات گنبد سلطانیه نشان می‌دهند که معمار بنا به هنر توجه خاصی داشته است؛ تزییناتی که اتمام آن‌ها به‌تنهایی سه سال وقت برده است.

استفاده از نقوش اسلامی

در گنبد سلطانیه با استفاده از خطوط تزیینی سه مفهوم مهم به بیننده القا می‌شود: کلمه «الله» به‌عنوان علت غایی جهان هستی، کلمه «محمد» به‌عنوان بنیان‌گذار مکتب و کلمه «علی» به‌عنوان مظهر حکومت عدل الهی.

هنرمندان برای تزیین گنبد سلطانیه از خط بنایی استفاده کرده‌اند. آن‌ها کلمات الله، محمد و علی را با ترکیب کاشی الوان (هفت رنگ) و رنگ سرد در جای‌جای این بنا حتی در بدنه مناره‌ها به کار گرفته‌اند. دیواره‌های ایوان‌های داخلی نیز مزین به کلمات الله، محمد و علی هستند؛ کلماتی که با ترکیب کاشی آبی و آجر ساخته شده‌اند.

_{منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس}

به‌علاوه در برخی از قسمت‌های بنا جملات اسلامی مانند «لا‌اله‌الا‌الله» و «سبحان‌الله» نیز دیده می‌شوند؛ نحوه قرارگیری و تکرار این جملات از یک الگوی منظم ریاضی پیروی می‌کند. در بعضی بخش‌ها نیز کلمه علی با استفاده از ترکیب‌های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشی‌کاری به چشم می‌خورد.

در ابتدا تزیینات بنای گنبد سلطانیه متشکل از عبارات اسلامی و نام پادشاه روی آجر و کاشی بود؛ ولی پس از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلایلی نامشخص دستور دارد تا تزیینات کاشی با گچ پوشانده شود و دوباره همان عبارات و اسامی روی گچ‌ها حکاکی شوند. به این ترتیب می‌توان گفت که بنای گنبد سلطانیه دارای دو دوره تزیینات شامل آجر و کاشی و گچ است.

به کار بردن رنگ آبی

_{منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس}

رنگ آبی مهم‌ترین رنگ در تزیینات بنای گنبد سلطانیه است و به نظر می‌آید که این رنگ، تنها رنگ مورد توجه هنرمندان در این بنا بوده است. رنگ‌های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد سلطانیه دیده می‌شود؛ زیرا در آن زمان امکانات و روش‌های تکنیکی برای ایجاد رنگ‌ها وجود نداشت. البته به‌طور کلی رنگ فیروزه‌ای در بیرون و داخل گنبد قالب است.

تزیینات چوبی

در گنبد سلطانیه تزیینات چوبی از جنس چوب درخت ساج دیده می‌شود؛ تزییناتی که در ساخت آن‌ها از هیچ میخی استفاده نشده است. چوب ساج به دستور سلطان محمد خدابنده از هند و لبنان به سلطانیه آورده شد. استادکاران قبل از استفاده از این نوع چوب در ابتدا آن را در آب و نمک قرار می‌دادند تا از آسیب موریانه جلوگیری به عمل بیاورند. گفته می‌شود چوب درخت ساج در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.

کتیبه‌های گنبد سلطانیه

کتیبه‌های آیات قرآن در بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه و روی تمام دیوارهای آن به چشم می‌خورند. در میان این تزیینات قرآنی می‌توان به سوره فتح در دورتادور طبقه همکف، آیت‌الکرسی در بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، سوره اخلاص (توحید) در داخل ایوان طبقه اول، آیات سوره‌های الانبیا، المومنون و الملک در بدنه‌ها، کتیبه‌هایی با نام محمد و علی و لوگویی به نام اتحاد در تمام دیوارهای طبقه اول و دوم، کتیبه‌های دیگری منقوش به ۶ بار سبحان‌الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول‌الله، سلطان ظل‌الله و … اشاره کرد.

شرایط بازدید از گنبد سلطانیه

_{منبع عکس: commons.wikimedia.org؛ عکاس: ناشناس}

بازدید از گنبد سلطانیه همه‌روزه به‌جز تعطیلات سوگواری امکان‌پذیر است. ساعت بازدید از این بنا در روزهای هفته از ۸ تا ۱۸:۳۰ و جمعه‌ها از ۹ تا ۱۸:۳۰ است. هزینه بازدید از گنبد سلطانیه (در سال ۱۴۰۲) برای بازدیدکنندگان ایرانی ۵,۰۰۰ تومان است.

بازدید از گنبد سلطانیه به‌دلیل تعداد زیاد پله‌های ساختمان به افراد سالمند و توان‌یابان توصیه نمی‌شود. به‌علاوه، بهتر است بدانید که ایوان‌های این بنا حفاظ ندارند؛ بنابراین در صورت همراهی با کودکان باید مراقب آن‌ها باشید.

در زمان بازدید از گنبد سلطانیه به‌عنوان یک گردشگر مسئولیت‌پذیر از این اثر تاریخی محافظت به عمل بیاورید و از نوشتن یادگاری، ریختن زباله یا آسیب زدن به دیوارها و تزیینات بنا خودداری کنید. فراموش نکنید که این بنای ۷۰۰ ساله امانتی در دستان شما برای نسل‌های آینده است.

امکانات گنبد سلطانیه

از امکانات گنبد سلطانیه در محوطه این بنا می‌توان به سرویس بهداشتی و نماز خانه اشاره کرد. توجه داشته باشید که در محوطه این بنا پارکینگ وجود ندارد؛ البته شما می‌توانید در خیابان‌های اطراف به‌راحتی جای پارک پیدا کنید.

بهترین زمان بازدید از گنبد سلطانیه

آب و هوای شهر سلطانیه به نسبت دیگر مناطق مرکزی ایران سردتر است. این شهر از زمستان‌هایی یخبندان و برفی و تابستان‌هایی دلپذیر و خنک میزبانی می‌کند. بهترین زمان سفر به سلطانیه و بازدید از گنبد سلطانیه ماه‌های اردیبهشت، خرداد، تیر و مرداد است؛ البته شما می‌توانید در ماه‌های مهر و آبان نیز برای لذت بردن از طبیعت پاییزی و چشم‌اندازهای جادویی به این منطقه سفر کنید. سفر در فصل زمستان به سلطانیه به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود؛ زیرا علاوه بر آب و هوای سرد، در این زمان از سال جاده‌ها یخ می‌بندند و لغزنده می‌شوند.