کوه دماوند در بخش مرکزی رشته‌کوه البرز در جنوب دریای مازندران جای دارد. از دیدگاه تقسیمات کشوری، این قله در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است. این کوه در سیزدهم تیرماه سال ۱۳۸۷ به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شد.
کوه دماوند در بخش مرکزی رشته‌کوه البرز در جنوب دریای مازندران جای دارد. از دیدگاه تقسیمات کشوری، این قله در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است. این کوه در سیزدهم تیرماه سال ۱۳۸۷ به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شد. همچنین، قله دماوند از سال ۱۳۸۱ به‌عنوان اثر طبیعی ملی در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. کوه دماوند برای ایرانیان نماد عظمت و شکوه بوده و از دیرباز در ادبیات و تاریخ کشور نقش پررنگی داشته است و در افسانه‌های پارسی همواره از این کوه یاد شده است.
کوه دماوند کجاست؟
قله دماوند، مرتفع‌ترین قله آتشفشانی در ایران و خاورمیانه است که از جاهای دیدنی استان مازندران به شمار می‌آید و در شمال کشور قرار دارد. دماوند از نظر تقسیمات کشوری در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است و در روزهای آفتابی و صاف می‌توان از تهران، ورامین، قم و دریای مازندران این قله زیبا را مشاهده کرد.
مسیر دسترسی
قله زیبای دماوند از شهر‌های تهران، قم و ورامین قابل رویت است؛ اما بهتر است برای صعود به آن باید به تهران یا شهر دماوند سفر کنید. مسیر های اصلی صعود به قله در چهار جبهه مشخص می‌شوند. هر چند که اغلب مسیرها دارای جان پناه هستند، اما بهتر است حتما گروهی راه بلد را برای کوهنوردی انتخاب کنید. جبهه جنوبی که از سمت جنوب شرقی کوه دماوند آغاز می‌شود رایج‌ترین مسیر صعود است. آبشار یخی دماوند در مسیر این جبهه قرار دارد. امروزه جان‌پناه برای کوهنوردان در مسیرهای مختلف صعود به قله ساخته شده که در تعدادی از آن‌ها امکان اقامت شبانه وجود دارد. همچنین می‌توانید در این قرارگاه‌ها راهنمای صعود به قله را نیز دریافت کنید.
جغرافیای قله دماوند
ارتفاع دماوند
دماوند را در رده دوازدهم بلندترین قله‌های دنیا از نظر ارتفاع نسبی قرار می‌دهد. پایگاه ملی داده‌های علوم زمین ایران و وبگاه رصدخانه زمین ناسا، ارتفاع ۵۶۷۰ متر و ۵۶۷۱ متر را نیز برای قله این کوه ذکر کرده‌اند.
آب و هوای دماوند
فشار هوا در قله دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است. کمینه دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیرصفر (در زمستان) و تا دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین می‌آید. میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱۴۰۰ میلی‌متر در سال بوده و بارش در ارتفاعات معمولا به‌صورت برف است.
کوه دماوند در تاریخ
آشوریان کوه دماوند را کان سنگ لاجورد می‌انگاشتند. در زمان تاخت و تاز آشوری‌ها به فلات ایران این کوه بخشی از حدود مادها شمرده می‌شد و در متن‌های آشوری هم بدان اشاره شده است. دیاکونوف، سنت گذاردن پیکر مردگان در کوه‌ها را آیین مغانی می‌انگارد که در دامنه دماوند می‌زیستند و آیین خود را به دیگر جاهای ایران پراکندند. در دامنه دماوند تعداد زیادی گور پیش از تاریخ وجود دارد. در سده هشتم میلادی در پای کوه دماوند دژی بوده است که موبدی زرتشتی به نام مس‌مغان و پیروانش در آن می‌زیستند و این دژ به فرمان المهدی خلیفه عباسی ویران شده و مس‌مغان نیز کشته شد. در دوران سلطنت پهلوی و در دوره‌های مختلفی از تاریخ ایران از نقش کوه دماوند و خورشید در حال تابش از پشت آن به‌عنوان نماد ایران زمین بهره می‌بردند.
نام و ریشه شناسی
نام دماوند به دو صورت دماوند و دنباوند ثبت شده است. این کوه را با نام‌های کاملا متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز معرفی کرده‌اند. در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده است: دم (دمه، بخار) + آوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان).
ناصرخسرو قبادیانی بلخی در اوایل سفرنامه خود در باب کوه دماوند آورده است:
میان ری و آمل کوه دماوند است، مانند گنبدی که آن را لواسان گویند.
لواسان در زبان پارسی میانه (پهلوی) به‌معنای تیغه کوهی است که محل طلوع خورشید است. قصیده دماوندیه ملک‌الشعرای بهار هم شهرت دارد.
کوه دماوند در اساطیر و ادبیات
از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به‌طور کلی‌تر کوه دماوند اشاره شده است.
شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون از شخصیت‌های اساطیری ایران، ضحاک را در آنجا، در غاری به بند کشیده و ضحاک آنجا زندانی است تا آخرالزمان که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می‌شود، ناله‌های او است. بنا به روایتی نبرد لشکر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بوده است.
طبق تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث، کوه دماوند است و گور فرزند وی هم آنجا قرار دارد. دماوند بار دیگر در پادشاهی منوچهر مطرح می‌شود؛ آرش کمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند.
در اشعار کهن ایرانی معمولا نام دماوند در ارتباط با اسطوره به بند کشیده شدن ضحاک ظاهر می‌شود. فردوسی در شاهنامه در ابیاتی که داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون را تصویر می‌کند، چنین سروده است:
که این بسته را تا دماوند کوه
ببر همچنان تازیان بی‌گروه
در اشعار و منظومه‌های شاعران دیگر از جمله قصیده‌ای از ناصرخسرو، منظومه ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی و قصیده‌ای از خاقانی تلمیح این اسطوره دیده می‌شود. قصیده دماوندیه دوم که در سال ۱۳۰۱ توسط ملک‌الشعرای بهار سروده شد، از شعرهای معروفی است که درباره دماوند سروده شده، چنین است:
ای دیو سپید پای در بند!
ای گنبد گیتی! ای دماوند!
عکس: عزیز یوسفی تایباد
جاهای دیدنی قله دماوند
آبشار
در جبهه جنوبی کوه دماوند آبشاری یخ‌زده وجود دارد که در جهان منحصربه‌فرد است. بلندی آن ۷ متر و قطر آن ۳ متر است و یخ آن هیچ‌گاه ذوب نمی‌شود. در فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب در حدود ظهر و یک ساعت بعدازظهر، دمای هوا به بالای صفر می‌رسد و به‌دنبال آن آب بسیار کمی جاری می‌شود و در حدود ۴ بعدازظهر، دمای هوا به زیر صفر می‌رسد و یخ ذوب‌شده دوباره منجمد می‌شود؛ به این ترتیب آبشاری یخی پدید می‌آید که همواره یخ‌زده است. در بالای این آبشار گودالی وجود دارد که در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع ترین آبشار در خاورمیانه است.
یخچال‌ها
یخچال‌های طبیعی معروف کوه دماوند به شرح ذیل هستند:
- یخچال سیوله (جبهه شمالی)
- یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
- یخچال عروسک‌ها (جبهه شمالی)
- یخچال دره یخار (شمال شرقی)
- یخچال خورتاب سر
- یخچال شمال غربی
- یخچال غربی
آتشفشان دماوند
دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه‌فعال است که در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و عمر آن با استفاده از روش کربن ۱۴ حداقل ۳۸,۵۰۰ سال تخمین زده شده است. وجود چندین چشمه گوگردی و چشمه‌های آب گرم از شواهد نیمه فعال بودن این آتشفشان است. بیشترین و عمده‌ترین فعالیت آتشفشانی این کوه که باعث شکل‌گیری آن شده، در حدود ۱۰,۰۰۰ سال قبل روی داده است. قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است که دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده است.
کوه دماوند
برخی اعتقاد دارند که دماوند آتشفشانی نیست. اما برخی دیگر معتقد هستند که آتشفشان دماوند فعال است و خروج گاز و چشمه‌های آب‌گرم، علامت فعال بودن آن است. دکتر مهدی زارع از متخصصانی است که اعتقاد دارد دماوند یک کوه آتشفشانی فعال است.
پوشش گیاهی و جانوری کوه دماوند
پوشش گیاهی این منطقه غنی است؛ به‌گونه‌ای که از بسیاری گیاهان دارویی این منطقه در کتاب‌های معتبر گیاه شناسی یاد شده است. در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می‌روید که برخی از آن‌ها فقط در یک ارتفاع خاصی دیده می‌شود. گیاهان این منطقه که به اسم دماوند نام‌گذاری شده‌اند، عبارت‌اند از: کلاه میرحسن دماوندی، کزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیرگیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگوله‌ای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی.
برخی از انواع بته‌های خاردار دماوند عبارت‌اند از: کلاه میر حسن دماوندی، خارپشتی، گونه‌های هزار خار (مانند گون)، و بسیاری از انواع دیگر در دامنه‌های شرقی نیز در دماوند وجود دارد.
برخی دیگر از گونه‌های گیاهای دماوند عبارت‌اند از: کاج آلپ، اسپرس کوهی نیمه کروی، گون، یاسمن صخره‌ای، ازمکی کوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشک کوهسری، دغدغک البرزی، پلاخور بوته‌ای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمی آسیای مرکزی، جاروی علفی بامی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیکای بی زبانک، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شکننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شکرتیغال و شکرتیغال مشهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومه پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویه دنایی، خاکشیر تلخ کوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبله ارغوانی و مینای پرکپه برگ نقره‌ای.
دامنه کوه دماوند در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری کاملا پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصربه‌فرد در دنیا شناخته شده و با نام شقایق لار و رینه در کتاب‌های معتبر گیاه‌شناسی جهان به ثبت رسیده است. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است؛ حتی در ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر چهار هزار متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد؛ ولی متاسفانه چرای بیش از حد دام‌ها، معدن کاوی و جاده‌کشی این شکوه بی‌نظیر را در معرض آسیب‌های جدی قرار داده است. ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری دامنه‌ی این کوه استوار در فصل بهار با فرشی از شقایق پوشیده می‌شود که متاسفانه این دشت نیز در معرض خطر جدی زباله‌های تولیدی توسط بازدیدکنندگان است.
این منطقه به‌دلیل موقعیت ویژه آن که از شمال به جنگل و از جنوب به کوه‌های هم‌مرز کویر مشرف است، میزبان انواع مختلفی از جانوران است.
جانوران شکارچی چهارپا مثل روباه، شغال، سگ و گرگ در پیرامون دماوند پراکنده‌اند. این جانوران تا ارتفاع ۴۰۰۰ متری کوه دماوند هم دیده می‌شود. خرس‌ها هم در این منطقه زندگی می‌کنند، اما بیشتر در غرب و شمال دیده می‌شوند و از ارتفاعات بلند دوری می‌کنند.
جانوران گیاه‌خوار مانند کل، میش، آهو، گراز، خرگوش هم در دماوند یافت می‌شود. به‌جز حیوانات گراز و خرگوش که در دشت‌های کوهپایه‌ای کوه دماوند زندگی می‌کنند، دیگر جانوران فصل‌های گرم را در ارتفاعات سپری کرده و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع کم می‌کنند. این جانوران تا ۵۰۰۰ متری هم بالا می‌روند.
از پرندگان شکارچی همچون عقاب طلایی، جغد و خفاش را می‌توان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه تیهو، کبک، سینه سیاه و طوطی دارکوب هستند.
تقریبا پنج نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانواده موش‌ها و گورکن در این منطقه دیده می‌شود. بیشتر گزنده‌های این محدوده سم مهلکی ندارند؛ حتی نیش خطرناک‌ترین خزنده‌ها نیز تا چند ساعت پس از گزش قابل درمان است. در کوه دماوند، گزندگان در ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰ متر بسیار کم به چشم می‌خورند.
جایگاه کوه دماوند در میراث طبیعی ایران
قله دماوند در فرهنگ کشور ایران مظهر پایداری، استواری و یک نماد ملی است و به‌عنوان یک اثر ملی ثبت شده و به روش‌های گوناگون از آن به‌عنوان یک نماد ملی یاد می‌شود. کوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
ثبت قله دماوند به‌عنوان اثر طبیعی ملی
اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۸۱٫۳٫۲۱ شورای عالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. این اثر با ۳,۹۷۶,۱۱۳ تا ۳,۹۸۲,۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶,۷۶۲ تا ۶۰۳,۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع شده است. از گونه‌های مهم گیاهی آن می‌توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس کوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل‌تحمل محیط و همچنین بهره‌برداری پوکه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده در تخریب آن به شمار می‌آید.
روز ملی دماوند
روز ملی دماوند هم‌زمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در شهر رینه لاریجان شهرستان آمل برگزار می‌کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.
روز ملی دماوند
روز ملی دماوند هم‌زمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل» برگزار می‌کنند؛ این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است. از موسیقی ملی دماوند نیز در روز جشن تیرگان در سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.
تصویر روی اسکناس
در صد سال گذشته تصویر کوه دماوند بارها روی یا پشت اسکناس‌های رسمی منتشره ایران به چاپ رسیده است.
مدعیان تاریخی صعود به قله دماوند در تاریخ
اولین کسی که ادعای صعود به دماوند را کرده، ابودلف خزرجی است که در سفرنامه خود به صعودش اشاره کرده و شرحی از قله دماوند داده است. پس از وی قزوینی، مسعودی، ابن فقیه و نیز ناصر خسرو اشاراتی به موقعیت صعود دماوند داشته‌اند. در زمان‌های قدیم عده‌ای خود را به قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو در سفرنامه اش نوشته است:
که گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند.
اولین صعود موفقیت‌آمیز اروپاییان به قله دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته است. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد که تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار آن را فتح کردند.
