شکوه یلدا ایران باستان‌ تا نفوذ در قلب اروپا

زهره زرشناس، ایران‌شناس، زبان‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با مرتبه استادی در این باره اظهار کرد: یلدا یا شب چله، آخرین شب پاییز و بلندترین شب سال در نیمکره شمالی زمین است؛ به طور کلی تمام جشن‌ها و آئین‌های ایرانی، ریشه در رویدادهای کیهانی دارند و شب یلدا نیز اینگونه است؛ واژه یلدا در اصل، سریانی است و به واسطه مسیحیان سوریانی وارد زبان فارسی شده و به معنای زایش و میلاد است.

وی افزود: در تقویم سنتی ما، سه چله وجود دارد که یکی از آن‌ها در تابستان و دوتای دیگر در زمستان است؛ در زمستان، چله بزرگ و دیگری چله کوچک است و دلیل اینکه به شب یلدا، شب چله گفته می‌شود این است که چله بزرگ از اولین روز زمستان تا ۱۱ بهمن است؛ البته ریشه‌شناسی‌های دیگری هم برای یلدا وجود دارد؛ از بعد دیگر، برخی واژه یلدا را شامل دو بخش《یَل》که با واژه year در انگلیسی به معنای سال هم ریشه است و در اوستا نیز از آورده شده می‌دانند؛《دا 》نیز در زبان انگلیسی از واژه day به معنای روز و روشنی آمده و در کنار هم می‌توان ریشه واژه یلدا را با عنوان روشنی سال، مورد توجه قرار داد؛ با این وجود، این واژه مرکب به طور مستقیم و به این شکل در زبان اوستایی وجود ندارد.

یلدا از زمان داریوش اول تا امروز

این ایران‌شناس و زبان‌شناس خاطر نشان کرد: در اوستا و کتیبه‌های ایران باستان نامی از یلدا نیامده و اولین نشانه‌هایی که از آن نام برده شده باشد، در نوشته‌های ابوریحان و تاریخ گردیزی است که اوایل سده پنجم هجری به این موضوع اشاره داشته‌اند، در واقع در آن زمان به دی، خورماه به معنای ماه خورشید هم می‌گفتند و نخستین روز دی را خرم روز می‌دانستند که روز آفریدگار بوده و بعد فروردین ماه و نوروز، اهمیت زیادی داشته است؛ در واقع معتقدند که در این ماه خورشید از نو زاده می‌شود و روزها طولانی‌تر می‌شود.

زرشناس گفت: در کتب ذکر شده آمده است که در خرم روز، شاهان ایرانی لباس سفید می‌پوشیدند و با دهقانان بر سر یک سفره می‌نشستند و شکایات آن‌ها را گوش می‌دادند؛ در واقع با این اعتبار، شاید بتوان گفت که در ایران باستان، جشن دهقانی بوده که تاریخ هزارساله دارد و حتی در زمان داریوش اول هخامنشی نیز برگزار می‌شده‌است.

وی بیان کرد: روایت دیگری که آورده شده این است که در اواخر سده دوم میلادی همزمان با آغاز پادشاهی اشکانیان در ایران، پیامبری در شب یلدا متولد می‌شود که توسط دو دلفین از آب بیرون آورده می‌شود و به همین دلیل، در آئین مهری که از نام همین پیامبر می‌آید، شب یلدا را تولد مهر می‌دانند و پیروان او معتقدند که مهر طی یک حادثه نجومی زاده می‌شود و از تولد او خورشید بیشتر در آسمان می‌ماند.

جشن چراغانی، شبی که به اروپا هم رسید

ایران‌شناس با بیان اینکه ابوریحان معتقد بود مردم شب چله را می‌شناختند اما به نام یلدا جشن نمی‌گرفتند، ادامه داد: علت پیدایش این شب، این است که تاریکی در ایران باستان نماینده اهریمن بوده و چون یلدا بلندترین شب سال است و اهریمن دوام بیشتری داشته، برای ایرانی‌ها شبی نحس حساب می‌شده و برای رفع این نحسی، شمع و چراغ روشن می‌کردند و به این وسیله عاملان اهریمن را نابود می‌کردند، طوری که به این شب، شب چراغ یا چراغانی هم میگویند زیرا مردم به خانه یکدیگر می‌رفتند و با خود چراغ می‌بردند که افزایش تعداد چراغ‌ها در طی این رفت‌و آمدها باعث شد به آن چلچراغ هم گویند.

زرشناس خاطر نشان کرد: این جشن از ایران به روم باستان نیز می‌رود که به آن جشن ساتورنالیا می‌گویند و معتقدند که حضرت مسیح (ع) در این شب زاده شده و جشن کریسمس نیز ممکن است ریشه در این باورها داشته باشد و شواهد زیادی برای آن وجود دارد، در این راستا می‌توان به شعر زیر اشاره کرد:

سخنم بلند نام از سخن تو گشت و شاید
که دراز نامی از نام مسیح یافت یلدا

وی تصریح کرد: این جشن‌ها بعدها در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کند و حتی در دوران اسلامی نیز ادامه می‌یابد، آداب و رسومی که امروز انجام می‌شود، دور هم جمع شدن خانواده‌هاست که باعث محکم شدن پیوندهای خانوادگی است و خوراکی‌های مخصوص از جمله هندوانه به عنوان نشانگر سلامت و طول عمر، انار به عنوان نماد شادی و عشق و باروری، آجیل به عنوان نماد برکت و فراوانی است در کنار شیرینی‌های خاص است؛ پوشیدن لباس‌های سنتی، فال حافظ، قصه‌گویی و شاهنامه‌خوانی از جمله اعمالی است که باعث می‌شود سنت‌ها و فرهنگ ایرانی را به نسل جدید منتقل کنند.

یلدا، شبی پر از پند و پیام‌های روشن

ایران شناس تصریح می‌کند: لازم به ذکر است این شب که در کشورهای دیگری مانند پاکستان، شرق آسیا، آمریکای جنوبی، اسکاتلند و حتی غرب آفریقا با اسامی گوناگونی جشن گرفته می‌شود و در سال ۲۰۰۸ میلادی در فهرست میراث معنوی کشورمان قرار گرفت تا حفاظت، ترویج و انتشار فرهنگ دیرین چند هزار ساله مورد توجه واقع شود.

زرشناس ادامه می‌دهد: به طور کلی شب یلدا فرصتی برای دور هم بودن و شادی است‌، در واقع میراثی از اجداد ماست که به ما یاد می‌هد باید از تمام لحظات زندگی برای با هم بودن استفاده کنیم و حتی یک شب تاریک و سرد می‌تواند با کنار هم بودن گرم شود و بهانه‌ای برای خاطرات خوب باشد؛ یلدا می‌گوید که حتی طولانی‌ترین شب سال هم صبح می‌شود و سیاهی تا ابد پایدار نیست که سعدی آن را چنین بیان می‌کند: 

《هموز با همه دَردم امید درمان است / که آخری بُوَد آخر، شبان یلدا را》

یلدا علاوه بر اینکه نشان‌دهنده فرهنگ غنی ایرانیان است، فرصتی برای کنار هم بودن و دور شدن از دغدغه‌ها است، فرصتی که محبت و عشق میان دوستان و خانواده‌ها یک شب طولانی و سرد را گرم می‌کند و خاطرات زیادی را می‌آفرینند.