تحلیلی از دیدگاه امانوئل کانت در باره کربلا برای غیرمذهبی ها و مذهبی ها

خانم ، آقا قیمت شما چند است؟ / چیزهایی در زندگی قیمت ندارند

گروه اندیشه: همواره این سوال مطرح است که ما امروز چه نیازی داریم به الگویی همچون حسین (ع). این سوال از یک نیاز مرکزی بر می خیزد؛ همه آدمیان نیازمند الگو هستند. اما مقاله زیر که تلاش می کند ابتدا به دو سوال دشوار از دیدگاه امانوئل کانت پاسخ بدهد، که آدمی دارای ارزش ابزاری است یا ذاتی؟ به عبارت دیگر آدمی دارای قیمت است، یا شرافت؟ آیا می توان آدم ها را خرید و فروش کرد و آنان را در بازار برده فروشی جدید، در برابر اصل مقدس و ایدئولوژیک عرضه و تقاضا قرار داد، و آن را ابزارزده تر و بازارزده تر در نظر گرفت؟ الگوهایی چون زیست پاک امام حسین (ع) آدمی را از مظاهر دروغینی که او را از خودبیگانه، و کالایی می کند، منزه و راستین می خواهد.و این زیست پاک را در گرو انتخاب پاک می داند. این مقاله در زیر از نظرتان می گذرد:

دو سوال دشوار

این جستار را با دو سوال دشوار آغاز می کنم:

•آیا امام حسین به عنوان یک نماد مذهبی برای غیـــــرمذهــــــــــــبی ها هم آمـــــوزه ای دارد؟
•آیا کربلا برای مذهبی ها در جهان معاصر و قرن۲۱ همچنان حــرفی برای گفتـــــــــن دارد؟

یک جمله کمرشکن

برای پاسخ دادن به این سـوال بـرویم سـراغ امانوئـــل کانـت کـــه می توان گفت جزو ۱۰ فیلسوف بزرگ شــناخته شـده نمــام اعصار اسـت. امانوئل کانت یــک جملــه کمرشــکن دارد که واقعا آدمی را له می کند. اصل جمله را بـــه زبـــان آلمـــانی و ســـپس انگلیسی می آورم:

Alles hat entweder einen Preis oder eine Würde
Everything has either a price or a dignity

معنی اش چه می شود؟

همه چیز یا قیمت دارد یا شرافت !

این جمله مفهومی عمیق و فلسفی دارد که به تمایز بین دو نوع ارزش در جهان اشاره می کند: ارزش ابزاری و ارزش ذاتی. تفسیر آن بسیار خطرناک است. چرا خطرناک؟ کمی جلوتر توضیح می دهم.

ارزش ابزاری (قیمت)

*برخی پدیده ها، اشیاء، و کالاها دارای ارزش ابزاری هستند، یعنی می توان آن ها را با پول یا چیزهایی دیگر مبادله کرد. مثلا من موبایل را به قیمت ۱۰۰۰ دلار می خرم، یا ۱۰۰۰ دلار را به قیمت یک ماه کارگری یا کارمندی به دست می آورم.

*پس این ها می شوند چیزهایی که خریدنی هستند و قابل قیمت گذاری. این نوع از پدیده ها (چیزها) را می خریم یا به دست می آوریم که به یک مطلوبیتی برسیم.

*پس شد دو ویژگی مهم: اولا قابل قیمت گذاری و خرید و فروش هستند و دوم این که اهمیت ذاتی ندارند. بلکه وسیله و ابزاری هستند برای رسیدن به چیز دیگری.

ارزش ذاتی (شرافت)

*انسان ها و اصول اخلاقی دارای ارزش ذاتی یا شرافت هستند.

*درست برخلاف دسته اول: این پدیده ها، غیر قابل خرید و فروش و قیمت گذاری و مبادله هستند و همچنین به خودی خود محترم و ارزشمند هستند.

حالا فهمیدید چرا می گویم خطرناک؟

*در دیدگاه امانوئل کانت هرچیزی که قیمت داشته باشد می تواند با چیزی هم‌ارز خود معاوضه یا جایگزین شود.

*دقیقا پول به درد هم‌ارزی می خورد و همین جا به کار می آید که ارزش چیزهای کاملا مختلف ناهمگون را با هم قابل مقایسه کند. طبق چارچوب هایی که پول برای ما فراهم کرده است مجموعه آثار شکسپیر، حدود ۳۰ دلار است، دقیقا همان ارزشی که یک جفت کتانی ارزان قیمت دارد. مبتذل و شرم آور نیست که آثار این ادیب بزرگ را با کتانی مقایسه کنیم؟ اما پول چنین کاری کرده است و در گذران زندگی روزمره متوجه ابتذال این کار نمی شویم.

یک سوال دشوار حیثیتی

واقعا به راستی چه چیزی هست که در زندگی ما غیر قابل معاوضه است؟ چه چیزی هست که ما حاضر نیستیم آن را با چیز دیگری جایگزین کنیم یا تاخت بزنیم؟ این جاست که معلوم می شود ما اهل شرافتیم یا اهل معامله؟ ما فروختنی هستیم یا غیر قابل فروش؟

برگردیم به دو سوال: آیا امام حسین برای غیرمذهبی ها پیامی گفتنی و برای مذهبی ها حرفی شنیدنی دارد؟

قطعا بله!

موفقیت بنا به تعریف آنتونی رابینز

اما قبل از آن که به یکی از پیام های کربلا اشاره کنم، بگذاریم ابتذال زمانه خود را با هم یک بار عریان ببینیم. آنتونی رابینز سخنران و مربی مشهور و موفق آمریکایی که زمانی مریدش بودم، موفقیت را این گونه تعریف می کند:

موفقیت یعنی هر چه می خواهی انجام دهی، هر وقت که بخواهی و هر جا که بخواهی، با هر که بخواهی و هر قدر که بخواهی. در این طر تفکر هیچ چیز مهم نیست، غیر از خودت! این که به فکر دیگران باشی موفقیت نیست. موفقیت یعنی دقیقا همان کاری را بکنی که می خواهی و از آن بدتر و پست‌تر، با هر کسی که می خواهی.انگار که دیگران هیچ شرافت ذاتی ندارند. دیگران وسیله اند. دیگران قیمت دارند خریده می شوند تا من به مطلوبم برسم.

انگار در این جهان همه چیز ابزار است برای رسیدن من به خواسته هایم. هیچ چیزی ذاتا ارزشمند نیست. همه چیز خریدنی است. همه دنیا تبدیل شده است به بازار. ما در عصر سیطره ابزار و بازار به سر می بریم. ما غرق در این دو شده ایم: ابزارهایی از بازارها می خریم و می فروشیم. و این می شود مقدمه خودفروشی.

در نگاه حسین (ع) چیزهایی هستندکه شرافت دارند یعنی نه قیمت دارند و نه فروشی هستند. سه مورد از آن ها را با هم مرور می کنیم:

۱-عزت شرافت دارد!

امام حسین می توانست با یزید بیعت کند. با تاکید بر این که طرف بیعت یزید بود. اما می گوید که بیعت با فردی مانند یزید، یعنی فروش عزت به زنده ماندن. خود امام حسین هم می گوید که چون آن سوی بیعت یزید است، تن به چنین بیعتی نمی دهد.

۲-انسان شرافت دارد

همان کسی که راه را بر امام بسته و او و خانواده اش را زمین‌گیر کرده، می فهمد که اشتباه کرده است و برمی گردد. بهترین زمان انتقام است و یا دست کم بهترین زمان نیش و کنایه و تخلیه هیجانات منفی است و سرزنش و سرکوفت.

اما حسین برای انسانیت انسان ارزش ذاتی قائل است. از این فرصت استفاده می کند و او را می پذیرد تا دست کم یک انسان نجات پیدا کند. از دیدگاه او اصلا دین آمده است که آدمی انسان شود و انسان به آسمان پیوند بخورد.

جان از منظر حسین، ارزش ابزاری دارد. او جانش را می دهد تا زندگان، زندگی واقعی بیابند. این همان چیزی است که شاعر می گوید:

زندگی زیباست این زیباپسند
زنده اندیشان به زیبایی رسند

آنقدر زیباست این بی بازگشت
کز برایش می توان از جان گذشت

اسب و شمشیرت را نمی خواهم، دنبال چیز دیگری آمده بودم!

*جان (ارزش ابزاری قیمت دار) را می دهم برای زندگی متعالی که بی قیمت است و بالذات ارزشمند.

*امام حسین پیش فردی می رود و می گوید که به من کمک کن و در این مسیر همراه من باش. فرد می گوید این اسب و شمشیرم برای تو، ولی خودم نمی توانم کمک کنم. امام حسین قبول نمی کند. حالا فکر می کنم که می فهمیم چرا امام حسین در جستجوی انسان بود و نه صرفا کمک فیزیکی و تجهیزات. این رستگاری انسان است که برای او مهم بود.

۳-امرمتعالی شرافت دارد!

امر متعالی شرافت دارد. امر متعالی امری است فراتر از زیست روزمره. فراتر از آنچه می بینیم و می خوریم و می نوشیم و می پوشیم. چیزی است که نادیدنی است اما نمی توان نادیده اش گرفت. ممکن است انکارش کنیم اما می دانیم در درون ما چیزی ضربان دارد که می گوید هست. امر متعالی هم‌ارزی ندارد. نمی توان آن را پای چیزی ریخت، بلکه باید همه چیز را پای او قربانی کرد.

به همین خاطر در تراز زیباترین شعرهای عاشقانه جهان با او در سه فراز کوتاه چنین می گوید:

آن کس که تو را ندارد، چه دارد؟
و آن کس که تو را دارد چه کم دارد؟

آن کس که تو را داد و چیزی به جای
تو گرفت، زیان کرد و باخت!

جمع بندی

نمی گویم این تنها پیام اوست که او هر لحظه و هر مکان الهام بخش است. اما این یک مورد را باید جدی تر بگیریم. چرا؟ چون اتفاقا هرچه می گذرد، همه ابزارزده تر و بازارزده تر می شویم و به همین خاطر ما به حسین (ع) محتاج تر می شویم. چه مذهبی باشیم و چه غیرمذهبی، بیش از پیش احتیاج داریم که تلنگری به ما زده شود که آهای تو فروشی نیستی! چیزهایی در زندگی هستند که قیمت ندارند، بلکه شرافت دارند.

در ادبیات جهان فرازهای معروف بسیار هست. شاید معروف ترین آن این باشد: بودن یا نبودن؟ To be or not to be نوشته ویلیام شکسپیر در نمایش‌نامه هملت. شاید به جای پرسیدن این سوال که بودن یا نبودن، مساله این است، باید از خود پرسید شرافت یا قیمت؟ مساله این است!

منبع: ده ایده کهن برای زندگی در جهانی نو، نوشته دکتر سوند برینکمن، استاد روانشناسی در دانشگاه آلبورگ دانمارک، نشر ترجمان

………………………………………………

منبع خبر: کانال نویسنده متن، مجتبی لشکربلوکی