پنج کشور حاشیه دریای خزر در سال ۲۰۰۳ ( ۱۳۸۲) «کنوانسیون منطقهای حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کردند. این کنوانسیون ۱۲ اوت ۲۰۰۶ (۲۱ مردادماه ۱۳۸۵) لازم الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام «روز دریای خزر» نامیدند.
وسعت دریای خزر ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوریهای ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفتهاند؛ دریاچهای که این روزها با کاهش سطح آب روبروست.
دکتر سیده معصومه بنیهاشمی ضمن اشاره به فعالیتهای مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به تشریح وضعیت تراز آبی آن پرداخت و اظهارکرد: یکی از محورهای مهم و اصلی فعالیتهای مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو، رصد بیلان آبی دریای خزر و نوسانات آب، آثار آن بر سواحل و میزان پیشروی و پسروی دریا است. گزارشهای دورهای نوسانات آب دریای خزر هم بر اساس اطلاعات ایستگاههای تراز سنجی مستقر در سواحل جنوبی دریای خزر و هم بر مبنای بررسی علل و عوامل در حوزه مطالعات هیدرواقلیمی و منابع ورودی رودخانهای از سوی این مرجع وزارت نیرو تهیه و منتشر میشود.
به گزارش زیرنویس، ,مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو، با اشاره به آخرین نتایج به دست آمده گفت: بر اساس آخرین یافتهها (در مقیاس سال شمسی)، سطح آب دریای خزر در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰، معادل ۲۶ سانتیمتر کاهش یافت.
این کاهش در شرایطی است که در سال ۱۴۰۰ نیز سطح آب ۲۴ سانتیمتر کاهش یافته بود. در مجموع در طی دو سال اخیر سطح آب خزر حدود ۵۰ سانتیمتر کاهش یافته است این در حالیست که از سال ۱۳۷۴ شمسی (۱۹۹۵ میلادی) تاکنون سطح آب دریای خزر روندی کاهشی داشته و طی این مدت حدود دو متر از ارتفاع آب این دریا کم شده است.
بنیهاشمی درباره عوامل موثر بر کاهش سطح آب دریای خزر گفت: دریای خزر یک دریای نوسانی است و ویژگی بارز آن برای ساحلنشینان افزایش و کاهش متناوب سطح آب دریاست. از سال ۱۸۳۷ میلادی که اولین ایستگاه اندازهگیری تراز آب در منطقه باکو تاسیس و رصد دستگاهی نوسات آب دریای خزر ثبت شد و مورد استناد قرار گرفت، رفتار دریای خزر نشان دهنده فراز و فرود سطح آب با شدت و حدت متفاوت بوده است.
قدیمیترین ایستگاه ترازسنجی سطح آب دریای خزر در کشور ما،ایستگاه انزلی است که در سال۱۳۲۰ شمسی راهاندازی شد و یافتههای آن نیز حکایت از رفتار نوسانی متنوع دریای خزر دارد.
افزایش ۲.۵ متری سطح آب دریای خزر تا سال ۱۳۷۴
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر افزود: سطح آب دریا از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۷۴ افزایشی بود. در این بازه زمانی حدودا ۲.۵ متر سطح آب دریای خزر افزایش یافت. بعد از این دوره روند کاهشی سطح آب دریای خزر آغاز شده است. در این بازه زمانی مطالعات وسیعتری انجام شده و عوامل مختلف مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه یکی از مهمترین عوامل موثر بر منابع آب دریای خزر، مولفههای اقلیمی است، اظهارکرد: حوضه آبریز خزر ۳.۵ میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد که حدود پنج درصد آن در ایران واقع است و سایر محدوده حوضه آبریز دریای خزر در هشت کشور دیگر قرار دارد. از مهمترین مولفههای موثر بر تراز آبی خزر، میزان بارندگیها و ورودی آب رودخانههاست. میزان آبی که از رودخانهها به دریا وارد میشود، مهمترین عامل افزایش سطح آب است و بارش روی سطح دریا در ردیف دوم اهمیت قرار دارد.
یک متر از سطح آب دریای خزر سالانه تبخیر میشود
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با اشاره به اینکه مهمترین عامل هدررفت آب، تبخیر آب از سطح دریا است که عدد قابل توجهی محسوب میشود، تصریح کرد: این میزان در سواحل و بخشهای مختلف خزر متغیر است. بهطور میانگین یک متر از سطح آب خزر سالانه تبخیر میشود و این میزان در بخشهای جنوبی خزر بیشتر است. منابع آب رودخانهای هم متغیری است که بر حسب شرایط اقلیمی و بهرهبرداری از آب بهطور متوسط ۳۰۰ تا ۳۲۰ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده میشود. برآیند این عوامل موجب افزایش یا کاهش سطح آب دریای خزر میشود.
بنیهاشمی اضافه کرد: اگر عوامل ورودی آب غالب شوند، دوره افزایشی سطح آب را شاهد هستیم و بالعکس. بر اساس بررسیهای انجام شده وضعیت دمای سطح آب دریای خزر و اثرات آن بر افزایش تبخیر و هدررفت آب از عوامل مهمی است که در دوره کاهشی اخیر نقش مؤثری داشته است.
وی تصریح کرد: نمیتوانیم با قطعیت روند کاهش بارش در حوضه دریای خزر را تایید کنیم ولی آنچه که محرز است و مطالعات انجام شده بر آن صحه میگذارند، افزایش دما در منطقه و استمرار آن بر اساس پیشبینیهای اقلیمی است.
بنیهاشمی در بخش دیگری از صحبتهای خود درباره کیفیت آب دریای خزر گفت: همان عواملی که میتوانند بر کمیت آب اثر بگذارند، میتوانند روی کیفیت آن نیز اثرگذار باشند بنابراین کاهش یا افزایش ورودی رودخانهها، تغییرات حادث بر کمیت آب و شرایط اقلیمی از عوامل موثر برکیفیت آب دریای خزر هستند. آنچه که قطع به یقین میتواند منتج به اظهار نظر درباره شرایط کیفی آب دریا بهویژه بخش جنوبی دریای خزر شود، پایش و مطالعه مستمر منابع آب دریاست.
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر اضافه کرد: بر اساس آخرین مطالعات و پایشهای دورهای مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو درباره رصد منابع آب سطحی در مصب رودخانهها و آبهای کمژرفای دریای خزر در محدوده سواحل جنوبی از آستارا تا منطقه میانکاله در شرق خزر – که مربوط به سال ۱۴۰۰ است – موضوع حادی درباره کیفیت آب دریای خزر بهویژه در آبهای کمژرفا مشاهده نشده است.
لزوم دستیابی کشورهای حاشیه دریای خزر به استاندارد واحد برای پایش و ارزیابی کیفیت آب
وی تاکید کرد: این مشاهدات مربوط به ۱۴ ایستگاه وزارت نیرو در سواحل جنوبی دریای خزر است و اگر مطالعات دقیقتر و اندازهگیری مستمری انجام شود، به نتایج قطعیتر میرسیم. مطالعات ما بر اساس دستورالعملهای وزارت نیرو درباره پایش منابع آب سطحی بوده است و طبیعتا انجام مطالعات محیط زیستی درباره دریای خزر با اهداف جامعتر به نتایج دقیقتری میتواند منتهی شود. استاندارد مورد استناد ما، استانداردهای ارایه شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست درباره منابع آب دریای خزر و استاندارهای جهانی محیطهای دریایی است.
بنیهاشمی بر لزوم اجماع همه کشورهای حاشیه دریای خزر تاکید و اظهار کرد: یک موضوع مهم لزوم دستیابی کلیه کشورهای حاشیه دریای خزر به یک سند و استاندارد واحد درباره کیفیت آب دریای خزر هم برای پایشهای مستمر و هم رصد مخاطرات این اکوسیستم است.
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در پاسخ به این پرسش ایسنا که آیا کنوانسیونها و موافقتنامههای موجود این هدف را محقق نمیکند؟ گفت: کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر و موافقتنامه همکاریهای آبشناسی و هواشناسی کشورهای حاشیه خزر با چنین اهدافی تصویب شده است و به عنوان ظرفیتهای بالقوه منطقهای میتواند در دستیابی به مدیریت جامع و منسجم این منبع آبی مشترک کمک کند.
بنیهاشمی درباره اهمیت مطالعات مستمر در دریای خزر اظهارکرد: خزر را همواره دریایی نوسانی نامیدهاند، لذا در بهرهبرداری و اعمال مدیریت در این حوزه باید نوسانات آب، پیشبینی تراز آب بهخصوص تغییرات اقلیمی لحاظ شود و مورد توجه قرار گیرد.
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر اضافه کرد: طبق تحقیقات علمی و رصد روند کنونی تغییر مؤلفههای اقلیمی مؤثر بر بیلان آبی دریای خزر، پیشبینی میشود تراز آب خزر تا سال ۲۱۰۰ میلادی تحت تاثیر شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه کاهش یابد و از وسعت دریای خزر کاسته شود که در صورت تحقق، بر سواحل ایران بهخصوص جنوب شرقی خزر تاثیر قابلملاحظهای خواهد داشت.
بنیهاشمی در پایان بر انجام مطالعات جامع برای ارزیابی اثرات کاهش سطح آب بر مناطق ساحلی، محدوده حریم، مستحدثات، کاربریها و بهرهبرداریهای حال و آینده تأکید کرد و گفت: حمایت از پژوهشهای کاربردی و مراکز تحقیقاتی و تخصصی با هدف ایجاد ظرفیتهای علمی و پژوهشی میتواند در برنامهریزیها و مدیریت شرایط پیش رو در حوضه خزر موثر باشد. در این جهت حمایت دولت سیزدهم و وزارت نیرو پیرو دستور پیگیری و اقدام مؤثر در خصوص مطالعات جامع منابع آب خزر و آثار تغییر اقلیم بر آینده این پهنه آبی راهگشا و امید بخش خواهد بود.
منبع:ایسنا
